فصل اوّل: معنا و مفهوم ولايت
معنای اصلی كلمه ولايت، قرار گرفتن چيزی در كنار چيز ديگر است، به گونه ای كه فاصله ای ميان آن ها نباشد.
اگر دو شی ء آن چنان به هم متصل باشند كه چيز ديگری ميان آن ها نباشد و يا اگر دو نفر كنار هم نشسته باشند و وضع و ترتيب نشستن آن ها به نحوی باشد كه يكی متصل به ديگری باشد، مثلًا زيد در كنارش حسن نشسته باشد، می گويند: «جلس زيد ويليه حسن» يعنی زيد نشسته، بلا فاصله حسن در كنار او نشسته است، بهمين مناسبت، اين كلمه برای نزديكی و قرب مكانی يا معنوی و نيز در مورد دوستی و ياری و تصدّی امر و ديگر معانی به كار گرفته شده است. (1)
بنابر اين ولايت به معنای اتّصال و قرب است و اين كلمه گاهی در امور معنوی به كار گرفته می شود و گاهی در امور مادی و جسمانی، به دو امری كه پس از يكديگر واقع می شوند، می گويند: بين آنها توالی است، دو حادثه كه پشت سر هم اتفاق می افتد، بينشان موالات است، حلقات يك سلسله حوادث كه هر يك پس از ديگری رخ می دهد، متوالی هستند. پس موالات و توالی، عبارت از ارتباط حوادث با يكديگر و قرب هر حادثه ای با حادثه ديگر است.
وجود ارتباط بين امور متوالی ضروری است، به گونه ای كه اگر بين دو شی ء هيچ گونه ارتباطی وجود نداشته باشد و همچون سنگی در كنار انسان باشد، رابطه ولايی بين آن دو بی معناست.
1- المفردات: ص 533.
اقسام ارتباط
ارتباط و تأثير بر دو قسم است، يا متقابل و دوجانبه است، يا يك جانبه، اگر تأثير متقابل و دوجانبه بود، اوّلی ولی دومی است و دومی نيز ولی اوّلی است، مانند اخوّت و برادری كه اگر حسن برادر حسين است، حسين نيز برادر حسن است و اگر تأثير يك جانبه بود اوّلی ولی دومی است، اما دومی مولّی عليه اوّلی است يعنی دوّمی تحت ولايت اولی قرار دارد، مانند ابوّت و بنوّت و عليت و معلوليت كه پدر ولی و فرزند، مولّی عليه او است و علت ولی و معلول، مولّی عليه علّت است.
وَلايت كه امری اضافی است، اگر به فتح «واو» باشد، تأثير آن يك جانبه است و از كسی كه ولی است به عنوان والی ياد می شود و اگر دو جانبه بود، از او به وِلايت به كسر «واو» تعبير می شود و خدا ولی و والی است. يعنی خدا سرپرست است و موجودات و مخلوقات تحت ولايت و سرپرستی او قرار دارند. از اين رو در قرآن فرمود: هنالك الوَلايه للّه الحقّ (1) يعنی اگر روزی، دولتمندی مالش را از دست بدهد، در آن لحظه برای شخص ظاهر می شود كه ولايت از آن خداست.
به عبارت ديگر: ولايت به معنای قرب بر دو قسم است: اقرب اعتباری كه اضافه و نسبت آن مبتنی بر دوطرف است؛ اگر كسی به ديواری نزديك باشد، ديوار نيز به او نزديك است و اگر هر حكمی برای يك طرف باشد، برای طرف ديگر هم خواهد بود، ممكن است يك طرف دارای صفتی باشد و طرف ديگر فاقد آن صفت. قرب و بعد و نزديكی و دوری مكانی از اين قبيل است. يعنی مبتنی بر دو طرف است، و اضافه و نسبت، تابع دوطرفِ نسبت و اضافه است.
2- قرب حقيقی، كه از آن به اضافه اشراقی تعبيرمی كنند، اساس اين قرب بر مضاف اليه استوار است، يعنی اول مضاف اليه ظهور می كند، سپس اضافه ظهور می كند و در سايه اضافه، مضاف پيدا می شود، نظير خورشيد و نور آن، كه اضافه يك طرفه است.
1- سوره كهف، آيه 44.
يعنی خورشيد نور می دهد و با ظهور نور از خورشيد، نور موجود شده و با خورشيد ارتباط برقرار می كند.
يا اضافه و نسبت علم با نفس و روح، يعنی نفس و روح با يك اشراق و توجّه صورتی را در خود آفريده و ايجاد می كند و هنگامی كه آن را آفريد، آن مضاف، يعنی علم، در سايه آفرينش نفس، با نفس ارتباط برقرار می كند.
از اين رو در اضافه اشراقی مضاف اليه، نظير خورشيد و نفس، اصل است و مضاف، نظير نور و علم، فرع بر اضافه است و به بركت اضافه موجود می شود. بنابر اين ولايت اعتباری به لحاظ اين كه بر دو پايه استوار گرديده، نظير رابطه ولايی كه بين انسان ها برقرار است، قابليت امر و نهی را دارد.
از باب مثال، به ولايت مؤمنان امر شده و از ولايت می كنند، اساس اين قرب بر مضاف اليه استوار است، يعنی اول مضاف اليه ظهور می كند، سپس اضافه ظهور می كند و در سايه اضافه، مضاف پيدا می شود، نظير خورشيد و نور آن، كه اضافه يك طرفه است.
كافران نهی شده است. اما ولايت واقعی و حقيقی، امری است كه زمامش به دست مولی است و مولّی عليه فرع بر مولی است.
ولايت و قرب خدا به انسان از نوع ولايت حقيقی است، از اين رو قرب از ناحيه خداوند همواره حاصل است، خدای سبحان به مؤمن و كافر يكسان نزديك است. نحن أقرب إليه من حبل الوريد (1) لكن ممكن است، از ناحيه انسان قرب حاصل نشده باشد به بيان ديگر: خداوند به همه بندگان نزديك است، اما بندگان در قرب به خدا متفاوتند، مؤمنان به خدا، نزديك، ولی كافران از خدا دورند.
به لحاظ اين كه ولايت در حقيقت به معنای قرب و نزديكی است، لازمه قرب به چيزی، تصدّی و سرپرستی امور و يا نصرت و محبت خواهد بود.
1- سوره، آيه 16.
ولايت به معنای نصرت و محبت ولاء به معنای نصرت و محبت عبارت است، از اين كه دو شی ء در اثر قرب به همديگر، از دوستی يكديگر برخوردار بوده و ناصر و ياور يكديگر باشند، ولاء به اين معنا هم، در بين انسان ها نسبت به يكديگر قابل تصور است و هم، در بين خدای سبحان و بندگان.
همانند دو انسان بينا كه هر دو هم ديگر را می بينند و يا مانند دو انسانی كه يكی بيناست و ديگری نابينا كه بينا، نابينا را می بيند، اما نابينا از مشاهده نابينا محروم است.
«ولی» از اسمای حسنای الهی
با توجه به اين كه در اين نوشتار در مقام تبيين رهنمودهای قرآن كريم به منظور «ولی الله» شدن انسان هستيم، لازم است، بعد از بيان معنای ولايت، بدانيم كه يكی از اسمای حسنای خدای سبحان «ولی» است و تنها «ولی» نيز اوست فاللّه هو الولی (1) يعنی ولايت به معنای سرپرستی مخصوص خدای سبحان است.
زيرا بر اساس توحيد افعالی و اين كه اثر بخش حقيقی در هر چيزی خداوند است، معقول نيست، موجودی غير خداوند توان آن را داشته باشد، سرپرست شی ء يا شخصی باشد. از اين رو ولايت حقيقی مخصوص خداوند است.
1- سوره شوری، آيه 9.
