در شرائطی كه هر روز با اثر جديدی در زمينه تاريخ انديشه بيگانگان روبهرو هستيم متأسفانه نسل امروز ما هنوز منابع در خوری برای آشنايی با انديشه گذشتگان و سازندگان هويت اسلامی و ايرانی خويش در اختيار ندارد. غالباً از ريشه و پيشينه خود بیاطلاع است؛ تا آنجا كه میبينيم حتی برخی از فارسی نويسان به تقليد از نويسندگان غربی سير انديشه در فلسفه و علوم را پس از دوره يونان و روم باستان در دوره مدرسی مسيحی و سپس در دوره مدرن دنبال میكنند و به يك باره دوره اسلامی - يعنی دوره تاريخی مهمی كه مركز ثقل علوم مختلف عقلی و تجربی در سرزمينهای اسلامی بوده است و به ويژه دانشمندان ايرانی نقش مؤثری در شكوفايی علوم داشتهاند - به دست فراموشی سپرده میشود.
در اين ميانه شايد سرنوشت انديشههای سياسی - اعم از فلسفی يا فقهیاسفبارتر از شاخههای ديگر علوم باشد؛ همين امر زمينهساز برخیپيشداوریهای ناروا نسبت به تطور تاريخی انديشه سياسی مسلمين وبالندگیهای آن گرديده است. لذا چندی است كه گروه پژوهشی تاريخانديشه سياسی مسلمانان، احياء ميراث سياسی اسلامی را وجهه همتخود قرار داده است و به مدد توفيق الهی هر بار بامعرفی انديشههای يكی از عالمان بزرگ اسلامی برگی از اين دفتر گرانبها را تقديم اهلنظرمینمايد.
مسلماً آرای متفكران مسلمان در هر دوره نگاه به شرايط عصر خويش داشته و به يك معنا پاسخی به مسائل و نابسامانیهای زمانه يا طرحی برای سامان اوضاع جامعه بوده است و نظر گاه هر كدام در مواجهه با موضوعات سياسی با ديگران تفاوتهايی دارد اما همه اينها در درون الگوی اسلامی در متن باورها و دغدغههای نسبتاً مشابه روييده است؛ لذا در عين ويژگیهای متنوع مشتركات بسياری در اصول دارند.
اين آرا هم از جهت روشن شدن زوايای تاريك تاريخ اسلام و ايران ارزش تاريخی دارد؛ چه اينكه به زعم ما شناخت تاريخ با اكتفا به وقايعنگاریها و بدون تلاش برای فهم انديشههای آفرينندگان وقايع اصطياد نمیگردد؛ هم به جهت محتوايی و نظری ارزش علمی وافر دارد چه اينكه به اعتقاد ما انديشمند مسلمان امروز كه درصدد پاسخگويی به مسائل زمان خويش است دغدغههای مشترك بسياری با پيشينيان دارد و در صورتی كه بخواهد متكی به هويت تاريخی خويش باشد سخت نيازمند مطالعه راه طی شده آنان است و تأمل در فراز و نشيب تاريخی انديشهها و حوادث برای او بسی عبرتآموز و مغتنم خواهد بود.
آنچه پيش روی شما است تحليل انديشه سياسی محقق حلّی است كه به قلم فاضل ارجمند جناب آقای روحاللَّه شريعتی انجاميافته است. تلاش مجدّانه محقق محترم شايسته تقدير و ستايش است. همچنين لازم است از زحمات بیدريغ حجتالاسلام والمسلمين لكزايی كه شكلگيری گروه و پيشرفت كار آن وامدار مديريت مدبرانه ايشان است قدردانی به عمل آيد. و همچنين از دكتر عليرضا صدرا بهخاطر نظارت و راهنمايی اين نوشتار تشكر و قدردانی میشود. در خاتمه از همه علاقهمندان به انديشه سياسی اسلامی استدعا میشود از ارائه انتقادات و پيشنهادات و همراهی ما، در اين مهم دريغ نفرمايند.
«مركز مطالعات و تحقيقات اسلامی»
«پژوهشكده انديشه سياسی اسلام»
مقدمه
انديشه سياسی فقها
انديشه سياسی محقق حلّی
مطالب اين نوشتار
بشر در زندگی اجتماعی خويش نيازمند همكاری، مساعدت و ارتباط با ديگران است؛ اين معاشرت و ارتباط اگر بر قانونی استوار نباشد و يا ضمانت اجرايی برای آن قانون وجود نداشته باشد به اختلال و تضييع حقوق افراد منجر میشود، چرا كه افزونطلبی و حب ذات از صفات غريزی انسان بوده و بشر را به ناديده گرفتن حقوق ديگران تشويق میكند و عدمكنترل آن دو به ظلم و ستم به ديگران میانجامد. عقل لزوم قانون و ضمانت اجرای آن را تصديق میكند و انسانها دارای هر دين و مسلكی كه باشند بر لزوم آن اعتقاد دارند، زيرا ظلم و بیعدالتی ناپسند است و رفع ظلم و ستم جز با قانونی كه براساس عدالت باشد ميسّر نيست. آدمی برای سازماندهی اين امور دست به تشكيل حكومت میزند تا علاوه بر تقنين صحيح و عادلانه، ضمانت اجرای مناسبی برای آن قانون ايجاد كند، ولی قدرتمندان و زورمداران، حكومت بر افراد را با توجيه ايجاد عدالت اجتماعی و يا نادان دانستن آنها در دست گرفتند و با مناديان عدالت از جمله پيامبران الهی به مقابله برخاستند؛ پيامبرانی كه از طرف خداوند افراد را به خداپرستی و عدالت دعوت كردند و با مساعدت و همراهی آنها حكومتهايی بر پايه خداپرستی و عدالت بنا نهادند. اسلام با همان هدف، در سرزمينی بر پيامبراسلام(ص) نازل شد كه اعرابی باديهنشين و دارای تعصبات قبيلهای و... در آن زندگی میكردند. وی توانست طی 23 سال آنها را به اشخاصی متمدن، قانوندان و عمل كننده به قانون الهی تغيير دهد. پيامبر اسلام برای بشر در زمينههای مختلف حكومتی، احكامی پايدار و مورد پسند عقل به ارمغان آورد. ولی مدت زمانی كوتاه پس از پيامبر انديشه سياسی ايشان كه همراه با عملكرد چندين ساله آن حضرت بود، مورد غفلت قرار گرفت و حكامی بر مسند قدرت قرار گرفتند كه جز نامی از مسلمانی چيزی ديگر نداشتند، و به مرور زمان مسلمانان را به فرقههای مختلف تقسيم كرده و هر يك را با عقايدی خاص در مقابل ديگری قرار دادند.
انديشه سياسی فقها
از آنجا كه حكام مسلمان تا قرون اخير غالباً از اهل سنت بودند به دانشمندان شيعه مجال بحث درباره انديشهسياسی و حكومت اسلامی را نمیدادند و بايد گفت كه انديشهسياسی اسلام از مباحثی است كه در چند قرن اخير صاحبنظران و فيلسوفان مسلمان؛ از جمله فارابی، خواجه نصير، ابنسينا و... آن را بهطور نظام يافته در آثار خويش مطرح كردهاند، ولی فقهای مسلمان به خصوص فقهای شيعه تا قرون اخير به اين مباحث بهطور پراكنده و در ابواب معدودی از فقه؛ از قبيل امربهمعروف و نهیازمنكر، بيع، جهاد، زكات و... پرداختهاند. البته برخی از فقهای شيعه در چند قرن اخير به اين مباحث بيش از قبل دامنزده و در ابواب مختلفی از اين مقوله سخن گفتهاند و حتی به سخن اكتفا نكرده و در عمل با شعار جدايی دين از سياست به مقابله با دشمنان برخاسته و سياست را عين ديانت و ديانت را عين سياست خواندهاند؛ تحول اين انديشه در بين فقهای شيعه با طرح نظريه ولايتفقيه توسط مرحوم نراقی، نائينی و امام خمينی و سپس تحقق عملی آن به وسيله امام خمينی باعث نهادينه شدن آن شد، چرا كه جايگزين نمودن حكومت جمهوری اسلامی به جای نظام دو هزار و پانصد ساله سلطنتی به رهبری امام خمينی در دانشمندان اين باور را ايجاد كرد كه آنها میتوانند بر مسند قدرت مردم را به عدالت فرا خوانند و امربهمعروف و نهیازمنكر را شيوه خود ساخته و از زورمداران به ظاهر قدرتمند نهراسند.
به اعتقاد فقهای مسلمان با وجود احكام زيادی كه در فقه اسلام بيان شده بهخصوص احكامی كه بدون تشكيل حكومت قابل اجرا نيستند، از عقل به دور است كه اسلام برای ايجاد و تشكيل حكومت نينديشيده باشد؛ بدين معنا كه اينگونه احكام ما را به اين مسئله، كه در اسلام وجود حكومت از ضروريات جامعه اسلامی است، رهنمون میسازد.
حضرت علی(ع) میفرمايند:
انّه لابدّ للنّاس من أمير بَرٍّ أو فاجر يعمل فی اِمْرتِه المؤمن ويستمتع فيها الكافر(1)؛
مردم ناچارند كه فرمانروايی نيكوكار يا بدكار داشته باشند تا مؤمن در زمان حكومت وی (فرمانروای نيكوكار) به اوامر و نواهی خداوند عمل كند و كافر در زمان حكومت او (فرمانروای بدكار) لذتی از متاع دنيا بردارد(2).
البته اسلام بر مشروعيت حكومت و حرمت حكومت جائر و مساعدت به او تأكيد كرده و حكومت جائر را نامشروع میداند.
انديشه سياسی محقق حلّی
محقق حلّی از فقيهانی است كه در عرصه فقاهت آثار گرانبهايی از خود، آن هم در ابتدای شكوفايی فقه شيعه به يادگار گذاشته است. وی توانست پس از شيخ طوسی فقه شيعه را نظمی خاص بخشد و با نگارش كتاب «شرايع الاسلام» كه در ميان فقها به «قرآن فقه» شهرت يافته، تحولی در فقه شيعه ايجاد كند. آغاز اين تحول در قرن هفتم هجری به دست ايشان صورت گرفت و پس از مدتی شهيد ثانی، صاحب مدارك، صاحب جواهر و ديگر استوانههای فقه با نگاشتن شرحهای گرانسنگی بر كتابهای وی بهويژه كتاب «شرايع الاسلام» آن تحول را به اوج رساندند.
آشنايی با منظومه فكری و انديشهسياسی محقق حلّی علاوه بر اينكه ما را با بخشی از انديشهسياسی اسلام، بهويژه تاريخ انديشهسياسی تشيّع آشنا میسازد، رهيافتی در جهت فراهم نمودن مقدمات پژوهشی برای پاسخگويی به نياز دانشپژوهان در فقه سياسی خواهد بود.
در اين نوشتار برآنيم تا انديشهسياسی محقق حلّی را با توجه به شانزده اثر بهجا مانده از وی(3) در علوم مختلف كه مورد مطالعه و فيشبرداری قرار گرفته، به نگارش درآوريم. البته از آنجا كه اين انديشمند بيشتر به دنبال مسائل فقهی، اصولی و كلامی بوده، عناوين خاص سياسی و حكومتی در آثار وی كمتر به چشم میخورد. با وجود اين در آثار ايشان مفاهيمی؛ از قبيل حكومت، سلطان عادل، سلطان جائر، ولايت امام اصل، ولايت فقهای مأمون امامی، كمك به فقها در عصر غيبت برای اجرای حدود الهی، امربهمعروف و نهیازمنكر، قضاوت، رجوع به قضات جور، جهاد، رفتار با اهل ذمه، كفار غيرذمی، بيتالمال مسلمين، مصالح مسلمين، دارالحرب و... به چشم میخورد.
برای تنظيم اين نوشتار ابتدا از كليه آثار اين انديشمند بالغ بر دو هزار فيش در موضوعات مختلف انديشهسياسی - اجتماعی استخراج شده(4) و سپس با تنظيم موضوعی فيشها در هشت موضوع كلی، كه هر موضوع شامل چند مبحث میباشد، به نگارش اين مقال پرداخته شده است. موضوعات كلی فيشها عبارتاند از:
1- مبانی تفكر سياسی - اجتماعی محقق؛ 2- دولت در انديشه محقق؛ 3-رهبری نظام سياسی از نظر محقق؛ 4- اقتصاد در نظام اسلامی؛ 5- قضاوت در اسلام؛ 6- جهاد و دفاع؛ 7- رفتار با غيرمسلمانان در جامعه اسلامی؛ و 8- برخی مسائل سياسی-اجتماعی.
مطالب اين نوشتار
در اين نوشتار مطالب به صورت زير فصلبندی شده است:
فصل اوّل - زندگی و ميراث علمی محقق: در اين فصل درباره زندگی علمی-سياسی محقق مطالبی به اين ترتيب آمده است. ابتدا تولد و تحصيل، اساتيد و مشايخ، شاگردان و آثار ايشان و سپس نقش سازنده محقق و شاگردانش در حوزه حلّه و در نهايت،گفتههایانديشمندان درباره وی با عنوان «محقق از نگاه ديگران»، بيان شدهاست.
فصل دوم - محقق حلّی و اوضاع زمانه: در اين فصل ابتدا در قسمت اوضاع فرهنگی - اجتماعی عصر محقق به تاريخچه شهر حلّه و موقعيت فرهنگی آن شهر و سپس روند و عوامل ايجاد مدارس علميه با عنوان «نگاهی گذرا به عوامل ايجاد مدارسعلميه بهويژه مدرسه حلّه» و در نهايت، محاسن و ويژگیهای حوزه حلّه و ارتباط آن حوزه و دانشمندان شيعه با حاكمان بغداد، مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاست و پس از آن در قسمت اخير به اختصار به شرح اوضاع سياسی عصر محقق پرداخته شدهاست.
فصل سوم - سياست و حكومت: در اين فصل ضرورت و مشروعيت حكومت از ديدگاه محقق، انواع حكومتها، صفات و ويژگیهای حاكم، طُرُق تعيين حاكم و وظايف متقابل حاكم و مردم در جنبههای مختلف بيان شده است.
فصل چهارم - سياستهای اقتصادی، حكومت اسلامی: در اين فصل به اموال عمومی و مصارف آنها، اختيارات و وظايف مالی حاكم در اموال عمومی و اموال ديگر افراد جامعه اعم از محجورين، مفلسين و غيره و برخی مسائل ديگر؛ همچون مالكيت اراضی و درياها پرداخته شده است.
فصل پنجم - سياستهای قضايی حكومت: در اين فصل عناوينی؛ از قبيل ضرورت ايجاد تشكيلات قضايی، قضاوت در عصر غيبت، قضاوت جائر، صفات قاضی، نصب و عزل قاضی، اصل اجرای عدالت و حفظ حرمت افراد، مردم و دستگاه قضايی، تعريف و تقسيم جرم، انواع مجازاتها و اجرا كننده آنها، علم قاضی، هدف از مجازاتها، اصل برائت و عدم پذيرش شفاعت و آئين دادرسی مورد بحث قرار گرفتهاست.
فصل ششم - سياستهای دفاعی امنيتی: در اين فصل سياستهای دفاعی - امنيتی به موضوعاتی؛ همچون وجوب جهاد، هدف از جنگ، تاكتيكهای جنگی، آمادگی نيروهای نظامی، غنائم و اسراء، آتشبس، دفاع و مرزداری پرداخته شده است.
فصل هفتم - غيرمسلمانان، گروههای مخالف و جامعه اسلامی: در اين فصل ابتدا درباره كفار داخلی، اهل كتاب، حكومت و اهل كتاب، شرايط پيمان ذمّه، جزيه، آزادیهای مذهبی، قضايی و اقتصادی، احوال شخصيه اهل كتاب، جرائم و مجازاتهای آنان، معاشرت با اهل كتاب، مستأمنين، كفار معاهد داخلی و معاشرت با غير اهل كتاب بحث شده است. سپس به مباحثی از قبيل انواع كفار خارجی، معاشرت با آنان و اصول روابط با آنان پرداخته شده و درنهايت درباره گروههای مخالف حكومت؛ از قبيل محاربين، بغاة، خوارج، غلاة و مرتدين بحث شده است.
فصل هشتم - عنصر نظارتی حكومت: در اين فصل مباحثی؛ از قبيل امر به معروف و نهی از منكر، مفاهيم معروف و منكر، وجوب و شرايط وجوب آن دو، مراحل اين دو فريضه، حكومت و امربه معروف و نهی از منكر ارائه شده است.
فصل نهم - مسائل سياسی - اجتماعی از ديدگاه محقق: در اين فصل مسائلی؛ از قبيل نماز جمعه، احترام به افراد در زندگی اجتماعی، حقوق زن در خانواده، زن و حكومت، قواعد سياسی در آثار محقق و عنصر مصلحت در انديشهسياسی محقق بيان شده است.
در پايان پس از سپاس و ستايش ايزد منان كه توفيق نگاشتن اين نوشته را به اينجانب عطا فرمود، از اساتيد بزرگواری كه مرا قرين رحمت خود ساخته و با تذكرات سازنده خويش مرا در اين نوشته ياری دادند، بهخصوص از حجج اسلام لكزايی، ارسطا و ديگر فرهيختهگان مسؤولان و دستاندركاران و همچنين خانوادهام كه فرصت اين امر را برايم مهيا ساختند كمال قدردانی و تشكر را دارم و از خوانندگان انديشمند تقاضا دارم كه در صورت امكان، حقير را از خطا و اشتباهاتی كه در اين نوشته مشاهده میكنند، مطلع سازند.
1. نهجالبلاغه، خطبه 40.
2. منهاج البراعه، ترجمه ميرزا حبيبالله خوئی، ج4، ص188.
3. گفتنی است كه برخی تا بيست اثر از وی نام بردهاند؛ يعنی تعداد اندكی از رسالههای مختصر ايشان كه در دسترس نگارنده نبود، مطالعه نشده است. اين آثار شايد در كتابخانههای بزرگ موجود باشد، ولی با وجود تفحص زياد به دست نيامد.
4. از آن جا كه اكثر فيشها از كتاب شرايع الاسلام برداشت شده لازم به ذكر است كه نسخه استفاده شده در اين اثر بهصورت تكجلدی (4جلد در يكجلد) كه توسط انتشارات دارالهدی در قم چاپ شده میباشد.
