امام خمينی در كتاب «ولايت فقيه» با عنايت و تأكيد بسيار، اصل «ولايت»- كه اساس و پايه تمام وظايف است- به خصوص ولايت در امر حكومت و جنبههای سياسی آن را مورد بررسی قرار دادهاند. ایشان علاوه بر تبيين عوامل سياسی و اجتماعی كه سبب شده است تا اين مهم ترين موضوع اسلامی مورد بیاعتنايی قرار گيرد، در ضمن بحث-های استدلالی فقهی، به برنامهريزی عملی برای تحقق ولايت فقيه در امر حكومت با مطرح كردن راههای مشخص نيز توجه داشتهاند.
حضرت امام در اين كتاب مواردی را به عنوان دلايل ضرورت تشكيل حكومت اسلامی ذكر میكنند كه عبارتند از:
1- عمل پيامبر در تشكيل حكومت.
2- ضرورت استمرار اجرای احكام الهی كه فقط در زمان پيامبر ضرورت ندارد بلكه برای هميشه است.
3- ماهيت و كيفيت قوانين اسلام كه بدون حكومت قابل اجرا نيست. مثل: احكام مالی، دفاع ملی، و احكام حقوقی و جزايی.
امام خمينی پس از بيان مستدل ضرورت حكومت اسلامی، به سابقه تاريخی انحراف از اين اصل (كه به عصر بنی اميه بازمیگردد و در دوران بنی عباس ادامه میيابد) اشاره میكنند. حضرت امام تأكيد میكنند كه عقل و شرع بر قيام برای تغيير وضع موجود حكم میكنند، پس وقوع يك انقلاب سياسی ضرورت میيابد و علاوه بر ضرورت جلوگيری از حكومت طاغوتی و لزوم ايجاد زمينه لازم برای حكومت اسلامی و پياده شدن احكام اسلام، لزوم وحدت امت اسلامی كه بر اثر عوامل گوناگون داخلی و خارجی دچار تفرقه شده و نيز لزوم نجات مردم مظلوم و محروم كه از تكاليف الهی مسلمين به خصوص علما میباشد، انجام يك انقلاب سياسی را ضروری میسازد.
بخش مهمی از كتاب «ولايت فقيه» به بيان فرق حكومت اسلامی با ساير حكومت ها اختصاص يافته است و به اين نكته اشاره شده است كه حكومت اسلامی نوع خاصی از حكومت مشروطه است، يعنی مشروط به قوانين اسلام؛ حضرت امام در ادامه مباحث ولايت فقيه به شرايط زمامدار كه مستقيماً ناشی از طبيعت روش حكومت اسلامی است اشاره میكند و میفرمايد: پس از شرايط عامه مثل عقل و تدبير برای زمامدار دو شرط اساسی وجود دارد كه عبارتند از: علم به قانون و عدالت. ولايت فقيه در عصر غيبت موضوع مباحث بعدی كتاب است.
حضرت امام پس از اين مباحث به هدفهای عالی حكومت و ویژگی های لازم برای حاكم اشاره میكنند و با ذكر اخبار و استدلال بر آن ها به اثبات ولايت برای فقيه در معنای تصدی حكومت میپردازند كه قسمت اعظم اين كتاب را همين مباحث تشكيل میدهد. بخش پايانی كتاب به ضرورت برنامهريزی مبارزه طولانی برای رسيدن به اين هدف الهی اختصاص يافته است.
2. مبانی حکومت اسلامی
نویسنده: حسین جوان آراسته
ناشر: بوستان کتاب
این كتاب مشتمل بر يك مقدمه و سه بخش است. بخش اول به مباحث اسلام و سياست میپردازد؛ بخش دوم به حاكميت و ولايت و بخش سوم به نظريههای فقها در ارتباط با حكومت اختصاص يافته است. در پايان كتاب نیز سه پيوست وجود دارد. پيوست اول برای آشنايی با ساير نظامهای سياسی نيمنگاهی به اين نظامها دارد. رابطه دين با آزادی و جامعه مدنی نيز به لحاظ اهميت و ارتباط آن ها با مباحث كتاب، بررسی شده است.
از آنجا كه در تدوين اين اثر، آموزشی بودن آن مورد توجه بوده است، مباحث آن به شيوه زير ارائه شده است:
- ارائه گزيدهای از مطالب هر فصل در پايان آن.
- آوردن چكيدهای از كل مباحث هر بخش در پايان بخش.
- طرح سؤالاتی در دو قسمت پرسش (مربوط به متن) و پژوهش (خارج از متن) در پايان هر بخش.
- استفاده از منابع دست اول در حدّ امكان.
- معرفی منابع تكميلی مربوط به هر بخش جهت مراجعات پژوهشی در پايان هر بخش.
3. نظریه سیاسی اسلام(2 جلد)
نویسنده: آیت الله مصباح یزدی
ناشر: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی
اين كتاب در دو جلد با عنوانهای «قانونگذاری» و «كشورداری» چاپ شده است و شامل مجموعه سخنرانيهای آیت الله مصباح یزدی پيش از خطبههای نماز جمعه تهران است كه تنظيم و نگارش آن را حجتالاسلام والمسلمين آقای كريم سبحانی بر عهده داشته است.
مباحث اصلی كتاب از اين قرارند:
ـ آيا دين، در زمينه سياست و حكومت نيز ديدگاه و نظريه خاصی دارد، يا ساحت قدسی دين مبرّای از اين امور دنيايی است؟
ـ آيا نظريه سياسی اسلام، تأسيسی است و اسلام حرف تازهای در سياست و حكومت دارد، يا امضايی است و يكی از اشكال حكومت و سياست بشری را به رسميت ميشناسد؟
ـ ماهيت حكومت اسلامی چيست؟ آيا از نوع تئوكراسی (حكومت خدايی، آنچنانكه در مسيحيت مطرح است)، ديكتاتوری، يا دموكراتيك است و يا ماهيت ديگری دارد؟ اركان حكومت اسلامی كداماند؟
ـ شكل حكومت اسلامی چگونه است؟ سلطنتی، جمهوری، تئوكراسی يا گونهای ديگر؟
ـ نقش مردم در حكومت اسلامی چيست؟
ـ مباحث تاريخی در باب حكومت اسلامی؛ سير تشكيل حكومت اسلامی در طول تاريخ و ....
4. درآمدی بر تحول نظریه دولت در اسلام (درباره نظریه ولایت فقیه)
نویسنده: احمد جهان بزرگی
ناشر: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
موضوع این کتاب، تاریخ تطور نظریه دولت در اسلام به ویژه نظریه ولایت فقیه است که به نظریههای موجود در کتابها و آثاری که گاهی کاملا مغفول مانده اند، اختصاص دارد و به اعمالی نیز که ناظر بر بنیانگذاری، پایداری، تأکید و تأیید این نظریه در زمانهای گذشته بودهاند، می پردازد؛ اعمالی که در نظریهپردازیهای امروز درباره دولت اسلامی و ولایت فقیه به تدریج جای شان را باز میکنند. البته فهم درست نظریهپردازیهای امروزین دولت اسلامی، مستلزم آشنایی با سابقه تاریخی نظریه ولایت فقیه است؛ به همین جهت، کتاب حاضر در بخشهایی از کتاب به بازنگری نظریهها و نظریهپردازان شاخص در تاریخ نظریه دولت در اسلام و ولایت فقیه میپردازد.
مخاطبان این اثر در بخشهای مختلف با تطور نظریه «دولت» و «ولایت» بهویژه «ولایت فقها» بر جامعه نزد مسلمانان آشنا میشوند. در فصل نخست از بخش یک به مجموعهای از مسائل مقدماتی پرداخته شده که درک چگونگی تطور نظریه «دولت» و «ولایت» را آسان میسازد. در این فصل برای این که اثبات شود «ولایت فقها» از همان زمان پیامبر(ص) مطرح بوده است به بازنگری تاریخ «اجتهاد» و «فقاهت» در زمان پیامبر(ص) پرداخته شده و در کنار آن، این مسأله به اثبات رسیده که نظریههای ارائه شده از سوی نظریهپردازان مختلف در طول تاریخ، پیوند محکم و نزدیکی با شرایط ویژه سیاسی اجتماعی عصر خود داشته است.
فصل دوم این بخش با بحث درباره نظرات پیامبر اکرم(ص) درباره دولت و ولایت آغاز میشود. نویسنده در این بخش کتاب به این مسأله مهم اشاره میکند که فقهای عصر ائمه معصومین نه تنها خود را از عالم سیاست دور نگه نداشتند، بلکه با اذن ائمه معصومین ولایت فقها بر جامعه را تحقق عملی بخشیدند. همچنین در پایان این بخش، تحولات اولیه در نظریه ولایت و زعامت از طرف مهم ترین مکاتب غیر شیعی به بحث کشیده شده است.
فصل نخست از بخش دوم با مهم ترین استدلالهای اساسی درباره نظریه «ولایت» و «دولت» از طرف امام صادق(ع) و امام باقر(ع) سر و کار دارد. در این بخش اثبات شده است که امام صادق(ع) اعتقاد به ولایت سلاطین عرفی بر جامعه را مردود شمرده و آن را مخالفت صریح با دستورات قرآنی و در حد شرک دانستهاند.
فصل دوم از این بخش، مهم ترین بخش این نوشتار است که به نظریهپردازی فقهای عصر غیبت در زمینه «دولت»، «ولایت» و «ولایت فقیه» اختصاص دارد. این فصل با بحث درباره نظریههای شیخ صدوق و کلینی آغاز میشود. در این فصل توجه ویژهای به نظرات شیخ مفید، نخستین فقیه اصولی تاریخ تشیع شده است که کوششهایی را درباره چگونگی پیوند دین و سیاست به خرج داده و عبارات کلیدی او در این باره در طول تاریخ راهنمای دیگر نظریهپردازان بوده است.
در این فصل مطالب گستردهای از کارهای «ولایتشناسی» به بحث کشیده شده است که مهم-ترین آنها عبارتند از: نفی حاکمیت رؤسا و پادشاهان عرفی از طرف علامه حلی، نظریه ولایت بر جامعه برای کسانی که با زور و سلطه بر سر کار آمده باشند که تحولی است در نظریه اهل سنت که تا به امروز نظریه غالب در جهان اهل سنت است، نفی ولایت سلاطین قاجار به وسیله شیخ جعفر کاشفالغطاء و میرزا ابوالقاسم قمی، مقایسه اندیشه دو نظریهپرداز عصر مشروطیت، علامه نائینی و شیخ نوری، نظریهپردازی همراه با تقیهگرایی شدید آیتالله سیدابوالقاسم خویی که فراز و نشیبهای آن موجب استفادههای نابه جای مخالفین نظریه ولایت فقیه و پیوند دین و سیاست شده است و بالاخره نظریه ولایت فقیه در پرتو مردم سالاری دینی که برای پیوند دادن جمهوریت و اسلامیت، حاکمیت مردم و حاکمیت خداوند از جانب امام خمینی(ره) انجام پذیرفت و احتمالا به عنوان یک قضیه مسلط بر نظریه دولت و ولایت تا مدتهای مدیدی همچنان باقی خواهد ماند. این نظریه از زمان صدور، توجه بسیاری از نظریهپردازان جوان این رشته از مطالعات را به خود جلب کرده است. در انتهای این اثر، نمایهای از آیات و روایات نیز درج شده است.
5. چالش های فکری نظریه ولایت فقیه
نویسنده: مصطفی جعفرپیشه فرد
ناشر: بوستان کتاب
در این کتاب که به سفارش مرکز تحقیقات علمی وابسته به دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری نگاشته شده است، به بررسی اهم پرسشها و چالشهای پیش روی بحث ولایت فقیه پرداخته شده و آن ها را در سه بخش مورد بررسی قرار داده است. نخست آن چه مربوط به مفهوم ولایت میباشد، مطرح شده و سپس آن چه به موضوع «انتصاب» ارتباط دارد و در پایان نیز موضوع مدیریت فقهی و شبهاتی که در سازگاری یا ناسازگاری آن با مدیریت علمی مطرح ساخته شده، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.
6. بررسی تطبیقی نظریه های ولایت فقیه
نویسنده: شریف لکزایی
ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
مهمترین هدف نویسنده این کتاب تبیین دو نظریه عمده درباره نظریه ولایت فقیه است. اول، نظریهای که مقام ولایت فقیه را انتخابی و دیگری نظریه ای که آن را انتصابی میداند. اعتقاد به هر کدام از این دیدگاهها الزامات و تبعات خود را دارد و در سطوح پایینتر باعث تغییراتی در نوع حکومت و عملکرد حاکمیت میشود.
فصل اول: که به کلیات اختصاص دارد، نویسنده پس از بررسی اجمالی نظام سیاسی دینی از دو منظر مباحث کلامی، اعتقادی و اصولی، فقهی به سراغ نظریه ولایت فقیه میرود و سپس مشروعیت نظام سیاسی را در این نظریه بررسی میکند.
نویسنده در کتاب خود، در تبیین نقاط افتراق و اشتراک نظریه انتصاب و انتخاب ولایت فقیه، امام خمینی را نماینده نظریه انتصاب و مرحوم حسینعلی منتظری را نماینده نظریه انتخاب معرفی میکند. (البته نویسنده معتقد است نظر حضرت امام را باید مورد موشکافی دقیق تری قرار داد و اعتقاد ایشان به نظریه انتصاب، جای تامل و سوال دارد.)
فصل دوم: با عنوان ساختار نظام سیاسی و فرایند قدرت، شرایط رهبری، حوزه اختیارات و وظایف و فرایند قدرت در نظریه ولایت فقیه را بررسی میکند.
فصل سوم: رابطه میان حکومت و شهروندان را مورد بحث قرار میدهد و فصل چهارم نیز نسبت نظریه ولایت فقیه با سه موضوع جامعه مدنی، مطبوعات و احزاب را تبیین میکند.
7. نگاهی به مبانی قرآنی ولایت فقیه
نویسنده: علی ذوعلم
ناشر: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر
با مطالعه و تعمّق در آیات شریف قرآن کریم، می توان اصول و مبانی کلی نظام حکومتی مورد نظر اسلام را کشف کرد، همان نظامی که سیره و کلام معصومین نیز همواره بر آن تأکید داشته است. کتاب حاضر درصدد است تا این مبانی و اصول را - که در دوران غیبت معصوم(ع) در چارچوب ولایت فقیه تعریف میشود- تبیین و تحلیل نماید. از آن جا که تاکنون بحثهای پیرامون ولایت فقیه عمدتاً کلامی و فقهی بوده است، این اثر میتواند یک نوآوری در این مبحث محسوب شود. فصول کتاب عبارتند از:
فصل اول: ضرورتِ اطاعت و پیروی
فصل دوم: اهمیت و ارزش پیروی و فرمانبری
فصل سوم: خداوند، تنها حاکم مطلق
فصل چهارم: ویژگیهای متنوع
فصل پنجم: آثار پیروی از حقّ
فصل ششم: ویژگیهای رهبران
فصل هفتم: آثار و نتایج اطاعات از حقّ
فصل هشتم: ویژگیهای رهبران الهی
فصل نهم: وظیفۀ رهبران الهی در پیروی و اطاعت
فصل دهم: پیامدهای بی توجهی رهبران الهی به چارچوب پیروی و اطاعات
فصل یازدهم: وظایف رهبران الهی نسبت به مردم
فصل دوازدهم: ولایت پذیری: شاخصِ رشد و تعالیِ انسان
ب) تاریخچه ولایت فقیه
1. پیشینه نظریه ولایت فقیه
نویسنده: مصطفی جعفرپیشه فرد
ناشر: دبیرخانه مجلس خبرگان
اين کتاب كه توسط نشر دبيرخانه مجلس خبرگان رهبري در اختيار علاقهمندان قرار گرفته است با بررسي منابع فقهي و آراي عمومي فقهاي شيعه در دورههاي مختلف، به اين پرسش پاسخ ميدهد كه آيا همان گونه كه برخي مطرح ساختهاند، نظريه ولايت فقيه، حاصل استنباط فقهاي دو سده اخير است و يا آنگونه كه در اين تحقيق نشان داده شده سابقه آن به نخستين مراحل شكلگيري تفقه و اجتهاد شيعي برميگردد و پس از آن در دوران بعد نيز همواره مورد توجه و باور فقهي فقيهان شيعه بوده است.
2. ولایت فقیه در اندیشه فقیهان
نویسنده: یعقوبعلی برجی
ناشر: دانشگاه امام صادق(ع) و انتشارات سمت
در این کتاب به بررسی تاریخی طرح اندیشه ولایت فقیه در اندیشه فقهای شیعه پرداخته شده است. فصول کتاب عبارتند از:
فصل اول: دوره آغاز اجتهاد (از شيخ مفيد تا محقق ًكرًكي)
1ـ1 نگاهي به شرايط سياسي ـ اجتماعي اين دوره
2ـ1 ولايت فقيه از نگاه فقيهان آغاز عصر اجتهاد
3ـ1 ولايت فقيه در عرصه عمل
4ـ1 روند تحول نظريه ولايت فقيه و نقش علامه حلي، محقق حلي و شهيد اول در آن
فصل دوم: دوره صفويه (از محقق كركي تا محقق نراقي)
1ـ2 نگاهي به شرايط سياسي و اجتماعي دوره صفويه
2ـ2 ولايت فقيه از نگاه فقيهان اين دوره (به ويژه محقق كركي و محقق اردبيلي)
3 ـ2 ولايت عامه فقيه و سلطنت مأذون
4ـ2 روند تحول نظرية ولايت فقيه و نقش فيض كاشاني، وحيد بهبهاني و ...
فصل سوم: دوره قاعده مندي نظريه (از محقق نراقي تا محقق ناييني)
1ـ3 ولايت فقيه از ديدگاه فقيهان اين دوره
2ـ3 پيدايش ديدگاه هاي انتقادي در مسئله ولايت فقيه
فصل چهارم: دوره مشروطه (از محقق ناييني تا امام خميني )
1ـ4 نگاهي به شرايط سياسي و اجتماعي اين دوره
2ـ4 ولايت فقيه از نگاه فقيهان اين دوره (به ويژه محقق ناييني و آخوند خراساني)
فصل پنجم: دوره درخشش ولايت فقيه در ميدان عمل
1ـ5 ولايت فقيه از نگاه امام خميني+
2ـ5 ولايت فقيه از نگاه فقيهان معاصر امام
3. سیر تحول اندیشه ولایت فقیه در فقه شناسی شیعه
نویسنده: حجت الله علیمحمدی
ناشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی
كتاب «سير تحول انديشه ولايت فقيه در فقه شناسي شيعه» به بررسي گفتهها و آراي فقهاي بزرگ و برجسته از زمان آغاز غيبت كبري تا عصر حاضر پرداخته است و آن را به 5 بخش تقسيم كرده است. در اين كتاب نظرات فقيهان در دو حوزه كلام و فقه بررسي شده است. حوزه كلام و مباحث مربوط به امامت و حكومت كه در بسياري از تحقيقها پيرامون ولايت فقيه مغفول مانده بخش مهمي از پيشينه ولايت فقيه را تشكيل ميدهد. در حوزه فقه نيز مطالب مربوط به دولت و حكومت در فقه شيعه همچون خمس، زكات، نماز جمعه و... بحث شدهاند و از مجموع اين بحثها نمودار حركتي ولايت فقيه ترسيم شده است.
ج) جمهوری اسلامی و قانون اساسی
1. مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی
نویسنده: محمدجواد ارسطا
ناشر: بوستان کتاب
در طي فصول اين کتاب، مهمترين مباني قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران از حيث فقهي، حقوقي و سياسي بررسي و تحليل شده اند و تلاش شده به اهم سوالاتي که در هر يک از موارد مطرح شده است، پاسخ داده شود. کتاب حاضر در 16 فصل سامان يافته و مباحثي نظير حدود اختيارات ولي فقيه، مباني فقهي مجلس خبرگان، نقش مردم در حکومت اسلامي، جايگاه مصلحت در فقه اهلبيت و اهلسنت و مبناي اعتبار راي اکثريت براساس ضوابط فقهي و موازين حقوقي را بررسي کرده است.
2. حاکمیت قانون و ولایت مطلقه فقیه
نویسندگان: عباسعلی کدخدایی و محمد جواهری تهرانی
ناشر: دادگستر
این پژوهش در دو بخش که هر یک مشتمل بر دو فصل است، تنظیم گردیده است. در بخش نخست، با شیوه توصیفی و تاریخی به مفاهیم، پیشینه، مبانی و مولفههای نظریه ولایت مطلقه فقیه در فقه امامیه و نظریه سیاسی اسلام پرداخته شده است. فصل دوم از این بخش نیز عهده دار تبیین تاریخچه، مفاهیم، عناصر و بنیانهای اصل حاکمیت قانون در سنت حقوقی غرب میباشد.
بخش دوم این کتاب بازتاب حاکمیت قانون در نظام ولایت مطلقه را تصویر نموده است. پس از تبیین انعکاس نظریه ولایت مطلقه فقیه در حقوق اساسی جمهوری اسلامی و سنت ایرانی حاکمیت قانون (فصل نخست)، به صورت تحلیلی، ضمن نسبت سنجی میان عناصر دو نظریه یاد شده، زمینههای تعارض احتمالی میان آن ها مورد کاوش قرار گرفته است.
3. نهاد رهبری در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران
نویسنده: محمدرضا نبی زاده اربابی
ناشر: بقیه العتره
نهاد رهبری در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، طرحی نوین بوده که در نظام های سیاسی دنیا بی سابقه و منحصر به فرد است. بر این اساس، در این کتاب با استفاده از منابع فقهی (آیات، روایات، ادله عقلی و نظریات فقها) به ضرورت اداره امور جامعه اسلامی توسط فقیه جامع الشرایط اشاره شده و در قالب یک بخش به طور مستقل بیان میگردد. در بخش دوم نهاد رهبری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مورد بررسی قرار گرفته و مواردی همچون زمینه های فکری و حقوقی ولایت فقیه در قانون اساسی و شرایط و صفات لازم رهبری و وظایف و اختیارات رهبری تبیین شده است. در بخش سوم شرایط تشکیل شورای موقت رهبری مورد بررسی واقع شده است. بخش چهارم کتاب با عنوان نتیجه حاصله از مباحث مطرح شده به بررسی تطبیقی جایگاه نهاد رهبری با جایگاه نهاد رهبری یا رؤسای کشورهای فرانسه، انگلستان و آمریکا پرداخته و در ادامه شبهاتی که نسبت به وظایف و اختیارات ولی فقیه و نیز نقش حاکمیت ملت در چگونگی تصدی ولایت و امامت جامعه اسلامی و نحوه اعمال حکومت در نظام متکی به اصل ولایت فقیه مطرح شده اند، مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند.
د) اختیارات ولی فقیه
1. ولایت فقیه؛ مبانی، ادله و اختیارات
نویسنده: مهدی هادوی تهرانی
ناشر: کانون اندیشه جوان.
این کتاب گزارشی فشرده از مبانی فكری حكومت اسلامی و پايههای كلامی و فقهی آن است. در بخش نخست با عنوان «مقدّمات»، تلاش شده اساسیترين پرسشهای كلامی در زمينه حكومت دينی، به طور عامّ و حكومت اسلامی به طور خاصّ پاسخ داده شود.
در بخش دوم با عنوان «ولايت فقيه»، پيشينههای تاريخی و ادلّه عقلی و نقلی و حدود و شرايط ولايت فقيه بيان و به مشهورترين و شايد جديدترين شبهات مربوط به آن پاسخ داده شده است.
2. شؤون و اختیارات مطلقه ولایت فقیه
نویسنده: محمدعلی قهرمانلو
ناشر: وثوق.
در این نوشتار با استناد به احادیث و روایات معصومین و نیز اصلهایی از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شئون و اختیارات مطلقه ولی فقیه تبیین شده است. کتاب شامل این مباحث می باشد: ویژگیهای حکومت اسلامی، صفات قانونگذار، لزوم تشکیل حکومت اسلامی، علل وجوب تشکیل حکومت بر فقها، فرد لایق برای حکومت، صفات ویژه ولی فقیه، اختیارات ولی فقیه و وظایف ولی فقیه.