معیارها و ملاکهای حاکم بر نظام مردم‌سالاری دینی در ایران نشان میدهد. یکی از اهداف و آرمان‌های بزرگ انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران، تأمین آزادی و برابری دینی، سیاسی و اجتماعی مردم در حدود قانون و محو هرگونه خودکامگی و انحصارطلبی است[1].
امام خمینی (ره) درباره اهمیت آزادی می‌فرمایند: «مردم عقیده‌شان آزاد است. کسی الزامشان نمی‌کند که شما باید حتماً این عقیده را داشته باشید. کسی الزام به شما نمی‌کند که حتماً باید این راه را بروید. کسی الزام به شما نمی‌کند که باید این را انتخاب کنی. کسی الزامتان نمی‌کند که در کجا مسکن داشته باشی یا در آنجا چه شغلی را انتخاب کنی، آزادی یک‌چیز واضحی است.»[2]
بر اساس اندیشه امام خمینی(س) آزادی عطیه‌ای الهی است و اسلام آن را امری فطری می‌داند و در اوج شکل‌گیری نهضت اسلامی ایران بزرگ‌ترین جرم شاه را سلب آزادی‌های اجتماعی دانسته و چنان شفاف و آزاداندیشانه از آن سخن می‌گویند که به‌حق شایسته روشنفکرترین و روزآمدترین و آگاه‌ترین سیاستمدار فرزانه و فرهیخته دینی می‌باشد: «این چه وضعی است که در ایران هست؟ این چه آزادی است که اعطا فرموده‌اند آزادی را؟! مگر آزادی اعطا شدنی است؟! خود این کلمه جرم است. کلمه اینکه «اعطا کردیم آزادی را» این جرم است. آزادی مال مردم هست، قانون آزادی داده، خدا آزادی داده به مردم، اسلام آزادی داده، قانون اساسی آزادی داده به مردم. «اعطا کردیم» چه غلطی است؟ به تو چه که اعطا بکنی؟ تو چه‌کاره هستی اصلش؟ «اعطا کردیم آزادی را بر مردم!» آزادی اعطایی این است که می‌بینید. آزادی اعطایی که آزادی حقیقتاً نیست، این است که می‌بینید. برای این است که مردم را اغفال کنند.»[3]
همچنین رهبر کبیر انقلاب اسلامی در ارتباط با برابری بین اقشار مختلف در نظام جمهوری اسلامی می‌فرمایند: «بنیان نظام اجتماعی اسلامی، برابری است. اصولاً، اسلام با تکیه‌بر اصل برابری در طی تعلیمات خود، شخصیت انسان را غالباً در مقابل جامعه و بنیان‌های موجود، همواره تأیید کرده است... اسلام، هم به مردان و هم به زنان و همه قومیتها توجه دارد و با آنان به صورتی «تقریباً برابر» رفتار می‌کند. عموماً هدف مشخص اسلام، حمایت است[4]».
حال با گذشت 40 سال از عمر انقلاب اسلامی این شاخصه مهم و کارنامه نظام مقدس جمهوری اسلامی پیش روی ماست. هرچند میزان آزادی و برابری و شاخصه‌های دیگر با احساس عمومی دربارة آن شاخصه‌ها متفاوت است اما احساس عمومی درباره آنها مانند احساس آزادی، امنیت، عدالت و... از شاخصه‌های مهمی است که میزان آن معنادار بوده و می‌تواند گویای برخی شاخصه‌های وضعیت اجتماعی باشد.
آزادی و برابری در قانون
در بهمن 1357 مردم ایران به رهبری حضرت امام خمینی (ره) برای رسیدن به اصول انسانی ازجمله آزادی و برابری نظام جمهوری اسلامی را پایه‌گذاری کردند. در قانون اساسی ایران نیز از جنبه‌های مختلف آزادی اندیشه و بیان به انحای مختلف، حمایت به‌عمل‌آمده است ازجمله: آزادی بیان به‌طور کلی بند۲ اصل۲۳، آزادی مطبوعات اصل۲۴، آزادی ابراز جمعی عقاید اصل۲۶و ۲۷، آزادی عدم انتخاب عقیده اصول۲۳ و ۲۶، آزادی دریافت اطلاعات اصل۲۵. درواقع وجود اصل ۲۴ در ذیل اصل۲۳ بیانگر این مطلب است که: قانون اساسی در اصل ۲۳، از اصل آزادی بیان حمایت کرده و در اصل۲۴ یکی از مصادیق مهم این اصل را که همان آزادی بیان از طریق مطبوعات است را ذکر کرده است. همچنین در فصل سوم قانون اساسی که به موضوع حقوق ملت اختصاص دارد، اولین اصل یعنی اصل نوزدهم قانون اساسی چنین بیان می‌کند: «مردم ایران از هر قوم و قبیله‌ای که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ و نژاد و زبان و مانند این‌ها سبب امتیاز نخواهد بود.» همچنین دربند نهم از اصل سوم قانون اساسی بیان‌شده است: «دولت جمهوری اسلامی ایران برای رسیدن به اهداف اصل دوم مکلف به رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در تمام زمینه‌های مادی و معنوی می‌باشد.»
دربارة احساس آزدی و برابری، آمار نشان از آن دارند که ایرانیان عموماً احساس آزادی و برابری قابل قبولی دارند. در ادامه گزارشی از وضعیت احساس آزادی و برابری میان مردم ایران ارائه می شود.
میزان احساس آزادی
نتایج پیمایش مؤسسه مطالعات ملی درباره میزان احساس آزادی در قالب جدول‌های زیر ارائه میشود. این نتایج پاسخ‌های مردم مراکز استان‌ها به پرسش‌های مطرح‌شده است:[5] با توجه به نتایج جدول زیر نزدیک به نیمی از مردم (58.1 درصد ) بر این باورند که از آزادی قانونی و مدنی برخوردارند.
برخی‌ها معتقدند «در ایران همة مردم از آزادی‌های قانونی و مدنی برخوردارند.» شما با این نظر موافقید یا مخالف؟
بر اساس نتایج این پیمایش همان‌گونه که مشاهده میشود اکثریت افراد 46.4 درصد بیان میدارند که در جامعه مردم می‌توانند نظرات و عقاید خود را آزادانه بیان کنند.
برخی‌ها معتقدند «در جامعه مردم می‌توانند نظرات و عقاید خود را آزادانه بیان کنند.» شما با این نظر موافقید یا مخالف؟
1/46 درصد ایرانیان معتقدند برخلاف نظام‌های پیشین، جمهوری اسلامی به دنبال محو هرگونه استبداد و خودکامگی است و 6/42 درصد (که اکثریت افراد را تشکیل میدهد) معتقدند در این نظام آزادی بیان و تشکیل انجمن‌ها به‌راحتی انجام می‌پذیرد. 7/51 درصد نیز بیان میدارند که در نظام جمهوری اسلامی و به برکت انقلاب این امکان را برای افراد فراهم نموده است که در تصمیمگیریهای مربوط به جامعه مشارکت داشته باشند.
9/44 درصد نیز معتقدند که در نظام جمهوری اسلامی برخلاف نظام‌های قبلی به اعتراضات و خواستههای قانونی مردم توجه میشود. به‌علاوه 92 درصد نیز اظهار میدارند که جمهوری اسلامی این امکان را برای زنان فراهم نموده است تا مانند مردان حق رأی داشته باشند. 9/80درصد نیز بیان میدارند که در سایه نظام جمهوری اسلامی، پیروان ادیان مختلف می‌توانند به‌راحتی مراسم مذهبی خویش را برپا دارند،
میزان احساس برابری
در نظرسنجی صورت‌گرفته 7/73 درصد از افراد بیان میدارند که همه‌ی افراد از حقوق مساوی در برابر قانون برخوردارند و 8/48 درصد نیز با این عبارت موافق‌اند که هنگام اجرای قانون عدالت برای همه‌ی افراد ساری و جاری میشود و عادلانه تصمیم گرفته میشود.
3/59 درصد بر این باورند که همه افراد از حق رأی و اظهارنظر برخوردارند. 7/46 درصد معتقدند که در نظام جمهوری اسلامی امکان مشارکت همه افراد وجود دارد.
همچنین 80 درصد نیز برخورداری از امکانات برابر برای همه افراد را مورد تائید قرار می‌دهند. 4/51 درصد افراد معتقدند برخی افراد از امتیازات ویژه و خاص برخوردار نیستند و همه در برابر قانون برابرند. 8/58 درصد اظهار نموده‌اند که در نظام جمهوری اسلامی در مقایسه با دوران قبل دسترسی به امکانات مختلف رفاهی برای همه افراد فراهم شده است.
41 درصد معتقدند که برخی اقوام از حقوق بیشتری برخوردار نیستند و اصل برابری در جمهوری اسلامی رعایت میشود، 7/93 درصد به این مطلب اشاره نموده‌اند که در نظام جمهوری اسلامی همه افراد از فرصت‌های یکسان برخوردارند. همچنین اکثریت پاسخگویان (1/83 درصد) بیان داشتهاند در نظام جمهوری اسلامی این امکان فراهم‌شده است که کتاب و نشریات برای همه قومیتها به زبان مادری انتشار یابد،همچنین در این نظام به تفاوت‌های فرهنگی احترام گذاشته میشود و اکثریت (7/42 درصد) معتقدند که هر فرهنگی می‌توان به زبان خود تکلم کند. [6]
منابع
[1] . کواکبیان، مصطفی. گفتمان آزادی و مردم سالاری در ایران. 1380، اندیشه انقلاب اسلامی، شماره 1: ص 111-112.
[2] . صحیفه امام، ج 10، ص: 94
[3] . صحیفه امام، ج 3، ص:406 و 407
[4] . به نقل از احمدی بیرجندی، احمد. انسان‌دوستی در اسلام، 1369، ص 75-73
[5] . مؤسسه مطالعات ملی، هویت جمعی ایرانیان، تهران، انتشارات تمدن اسلامی، 1395، ص 168.
[6]. شیانی، ملیحه و داودوندی، طاهره (1390). «تحلیلی بر میزان آگاهی از حقوق شهروندی در میان دانشجویان»، فصلنامه برنامه ريزي رفاه و توسعه اجتماعي، شماره 5: 59-35.
مرضیه مردانی، پژوهشگر علوم اجتماعی
