برای تحلیل و شناخت ابعاد حقوقی سبک زندگی غربی در رسانۀ ملّی، در آغاز با دو مؤلّفه و معیار «سبک زندگی غربی» در تقابل با «سبک زندگی اسلامی» و «رسانۀ ملّی»، به طور اخص «سازمان صدا و سیما» مواجه هستیم. بی‌تردید هر یک از این عنوان‌ها و مفاهیم، ادبیات خاص و بار حقوقی قابل اعتنایی را به ذهن متبادر می‌کنند. اصولاً برای تبیین هر چه بهتر و منطقی‌تر حلّ مسئله و در راستای چالش‌های چهارگانۀ مورد اشاره ضروری است تا به نصّ قوانین و مقررات موضوعۀ کشور توجه شود. باید با بررسی مبسوط کارکرد حقوق (از حیث ماهوی و شکلی با معیارهای برشمرده‌شده) انطباق یا مغایرت را در راستای شناسایی دغدغۀ فرهنگی سبک زندگی بررسی کنیم. شاید از این راه بتوانیم تحلیلی کارشناسانه منطبق با وظایف رسانۀ ملّی ارائه دهیم.
صدا و سيما بر اساس رهنمودهاي امام خميني (ره) و رهبر معظم انقلاب، دانشگاهی عمومي است كه به مثابۀ مهم‌ترين وسيلۀ ارتباط جمعي نقش بزرگي در تحولات اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي ايفا می‌کند. در این راستا بر رسالت خطیر و نقش مؤثّر برنامه‌هاي گوناگون آن در شكوفايي فرهنگي جامعه و رفع تنگناها و چالش هاي اجتماعي تأكيد شده است. در عین حال آن‌گونه که ذیل فعاليت‌هاي سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران (مصوّب جلسۀ 569 مورّخ 12/7/1384 شوراي عالي انقلاب فرهنگي) اشاره شده، رسانۀ ملّی چالش‌ها و قصورات مختلفی دارد.
در بند شمارۀ (1) مصوّب این جلسه «فعاليت‌هاي سازمان صدا و سيما با وجود كاستي‌هاي موجود به‌طور كلي در مسير تحقّق رهنمودهاي حضرت امام (ه) و رهبر معظم انقلاب و سياست‌هاي فرهنگي است و تأثير بسزايي در تحول فرهنگي و اجتماعي ايران داشته است». این بند نشان‌دهندۀ نزدیک‌سازی فاصله از آرمان‌گرایی تا واقع‌گرایی در حوزۀ فرهنگ آرمانی کشور است.
بر اساس بند (7) «رويكرد تجمّل‌گرايي و تبلیغ مصرف‌گرايي در سريال‌هاي تأثیرگذار و تبلیغات تجاري به چشم مي‌خورد كه با الگوي مطلوب زندگي خانوادگی و فرهنگ اسلامي- ايراني مغایرت دارد. همچنین در برنامه‌هاي سازمان صداوسيما به قشر متوسط كه اكثريت جامعه را تشكيل مي‌دهد، توجه كافي نمي‌شود».
در بند (8) نیز آمده است: «تهيهكنندگان برنامه‌هاي سازمان صدا و سيما به ابلاغ و ترويج پيام‌هاي آموزشي، تربيتي و اعتقادي به صورت ظريف و نامحسوس كمتر توجه نشان داده‌اند» یا در بند (12) «بخشي از فرهنگ‌سازي‌هاي سازمان صداوسيما در حوزۀ روابط خصوصي و اجتماعي به كاهش حساسيت‌هاي جامعه در رعايت حدود مسائل شرعي و ترويج گناه دامن زده است».
همچنین طبق بند (14)، محيط دروني سازمان صداوسيما در كم‌رنگ كردن ارزش‌ها تأثيرگذار است. اين ويژگي با گسترش شكاف گفتماني ميان مديريت و بدنه همراه است، به‌طوري كه فضاي درون سازمان را بعضاً فاقد بن‌مایۀ ارزشي ساخته است. اینها بخشی از علل کوتاهی رسانۀ ملّی در مواجهه با سبک زندگی غربی و بعضاً وادادگی فرهنگی است که در متن مصوّب شورای عالی انقلاب فرهنگی آمده است. به هر روی در ادامه به تناسب موضوع می‌کوشیم به مهم‌ترین قوانین و مصوّباتی که نشان‌دهندۀ ترویج سبک زندگی در رسانۀ ملّی است، اشاره کنیم:
1. قانون اساسی
بر اساس اصل سوم قانون اساسی، حاکمیت موظف به بالابردن آگاهی‌های عمومی در همۀ زمینه‌ها با استفادۀ صحیح از مطبوعات، رسانه‌های گروهی و... است. همچنین اصل 175 قانون اساسی به صدا و سیما اختصاص یافته و طبق آن، رسانۀ ملّی موظف به تأمین آزادی بیان و نشر افکار با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور است.
یکی از مواردی که در مورد رعایت موازین اسلامی و همچنین بالا بردن آگاهی‌های عمومی می‌توان مدنظر قرار داد رعایت سبک زندگی اسلامی و مقابله با مدل غربی آن است.
2. سیاست‌های کلی نظام
سیاست کلی نظام که رهبر معظم انقلاب ابلاغ می‌کند و مورد تأکید مراکز ذی‌ربط است، به فلسفۀ سیاسی حکومت و مسائل مهم و استراتژیک آن معطوف می‌شود. توجه کردن به سبک زندگی در این سیاست‌ها نشان از اهمّیت بالای آن در چارچوب نظام و اندیشۀ رهبری دارد. در ادامه واژگان مرتبط با سبک زندگی و دلالت‌های آن را توضیح می‌دهیم:
1. سیاست‌هاي كلي جمعيّت مصوّب 30/02/1393
بند (5) مبنی بر ترويج و نهادینه‌سازي سبك زندگي اسلامي- ايراني و مقابله با ابعاد نامطلوب سبك زندگي غربی
2. سیاست‌هاي كلي اصلاح الگوی مصرف مصوّب 14/04/1389
بر اساس بند (1) اصلاح فرهنگ مصرف فردي، اجتماعي و سازماني، ترويج فرهنگ صرفه‌جويي و قناعت و مقابله با اسراف، تبذير، تجمّل‌گرايي و مصرف كالاي خارجي با استفاده از ظرفيت‌هاي فرهنگي، آموزشي و هنري و رسانه‌ها به‌ويژه رسانۀ ملّي.
3. سياست‌هاي كلي خانواده مصوّب 13/06/1395
ارائه و ترسيم الگوي اسلامي خانواده و تقويت و ترويج سبك زندگي اسلامي- ايراني با:
- ترويج ارزش‌هاي متعالي و سنّت‌هاي پسنديده در ازدواج و خانواده؛
- پررنگ كردن ارزش‌هاي اخلاقي و زدودن پيرايه‌هاي باطل از آن؛
- مبارزه با اشرافيت و تجمّل‌گرايي و مظاهر فرهنگ غرب؛
- اصلاح رفتار گروه‌هاي مرجع و برجسته‌سازي رفتارهاي شايستۀ آنها و جلوگيري از شكل‌گيري گروه‌هاي مرجع ناسالم.
4. بخشنامۀ معاون اول رئيس جمهور در خصوص نحوۀ اجراي سياست‌هاي كلي خانواده مصوّب 03/09/1395
در این بخشنامه، اجرای سیاست‌های مرتبط با رسانۀ ملّی در تقویت و تحکیم سبک زندگی اسلامی- ایرانی بیان شده است که در ادامه به مهم‌ترین بندهای آن اشاره می‌کنیم:
- ايجاد جامعه‌اي خانواده‌محور و تقويت و تحكيم خانواده و كاركردهاي اصلي آن بر پايۀ الگوي اسلامي خانواده به عنوان مركز نشو و نما و تربيت اسلامي فرزند و كانون آرامش‌بخش. دستگاه‌هاي همكار: وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامي، علوم، تحقيقات و فناوري، سازمان صدا و سيما.
- برجسته كردن كاركردهاي ارتباط خانواده و مسجد براي حفظ و ارتقاء هويت اسلامي و ملّي و صيانت از خانواده و جامعه. دستگاه‌هاي همكار: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان صدا و سيما.
- وضع سياست‌هاي اجرايي و قوانين و مقررات تشويقي و حمايتي فرهنگ‌سازي و ارزش‌گذاري به تشكيل خانواده متعالي بر اساس سنّت الهي. دستگاه‌هاي همكار: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، وزارت ورزش و جوانان، سازمان برنامه و بودجۀ كشور، سازمان صدا و سيما، بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران.
- تحكيم خانواده و ارتقای سرمايۀ اجتماعي آن بر پايۀ رضايت و انصاف، خدمت و احترام و مودّت و رحمت با تأكيد بر:
- به‌كارگيري يكپارچۀ ظرفيت‌هاي آموزشي، تربيتي و رسانه‌اي كشور برای تحكيم بنيان خانواده و روابط خانوادگي؛
- فرهنگ‌سازي و تقويت تعاملات اخلاقي؛
- مقابلۀ مؤثّر با جنگ نرم دشمنان در فروپاشي انحراف روابط خانوادگي؛
- فرهنگ‌سازي و تقويت تعاملات اخلاقي؛
- مقابلۀ مؤثّر با جنگ نرم دشمنان براي فروپاشي انحراف روابط خانوادگي و رفع موانع و زدودن آسيب‌ها و چالش‌هاي تحكيم خانواده؛
- ممنوعيت نشر برنامه‌هاي مخلّ ارزش‌های خانواده؛
- ايجاد فرصت براي حضور مفيد و مؤثّر اعضاي خانواده در كنار يكديگر و استفادۀ مؤثّر خانواده از اوقات فراغت به صورت جمعي؛
دستگاه‌هاي همكار: وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، ورزش و جوانان، علوم، تحقيقات و فناوري، فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان صدا و سيما.
- ارائه و ترسيم الگوي اسلامي خانواده و تقويت و ترويج سبك زندگي اسلامي- ايراني با:
• ترويج ارزش‌هاي متعالي و سنّت‌هاي پسنديده در ازدواج و خانواده؛
• پررنگ كردن ارزش‌هاي اخلاقي و زدودن پيرايه‌هاي باطل از آن؛
• مبارزه با اشرافيت و تجمّل‌گرايي و مظاهر فرهنگ غرب؛
• اصلاح رفتار گروه‌هاي مرجع و برجسته‌سازي رفتارهاي شايستۀ آنها و جلوگيري از شكل‌گيري گروه‌هاي مرجع ناسالم.
دستگاه‌هاي همكار: وزارتخانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامي، آموزش و پروش، علوم، تحقيقات و فناوري، ورزش و جوانان، سازمان صدا و سيما.
- ايجاد فضاي سالم و رعايت روابط اسلامي زن و مرد در جامعه. دستگاه‌هاي همكار: وزارتخانه‌های كشور، علوم، تحقيقات و فناوري، آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان صدا و سيما
- تقويت و تشويق خانواده در جهت جلب مشاركت خانواده براي پيشبرد اهداف و برنامه‌هاي كشور در همۀ عرصه‌هاي فرهنگي، اقتصادي، سياسي و دفاعي. دستگاه‌هاي همكار: وزارتخانه‌های كشور، فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان صدا و سيما.
- حمايت از عزّت و كرامت همسري، نقش مادري و خانه‌داري زنان و نقش پدري و اقتصاد مردان و مسئوليت تربيتي معنوي زنان و مردان و توانمندسازي اعضاي خانواده در مسئوليت‌پذيري، تعاملات خانوادگي و ايفای نقش و رسالت خود. دستگاه‌هاي همكار: وزارتخانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامي، آموزش و پرورش، علوم، تحقيقات و فناوري، كشور، سازمان صدا و سيما.
- پيشگيري از آسيب‌هاي اجتماعي و عوامل تزلزل نهاد خانواده به‌ويژه موضوع طلاق و جبران آسيب‌هاي ناشي از آن با شناسايي مستمر عوامل طلاق و فروپاشي خانواده و فرهنگ‌سازي كراهت طلاق. دستگاه‌هاي همکار: وزارتخانه‌های كشور، فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان صدا و سيما.
3. قوانین عادی
1. تعيين برنامۀ جامع توسعۀ امور زنان و خانواده؛ موضوع مادۀ 230 قانون برنامه پنج‌سالۀ پنجم توسعۀ جمهوري اسلامي ايران مصوّب 18/01/1392.
طبق راهبرد شمارۀ (2) این قانون، لازم است نقش رسانه‌ها در توسعۀ فرهنگ عمومي عفاف و حجاب تقویت شود. همچنین برنامه‌هاي ترويجي توسط رسانۀ ملّي در قالب فيلم، انيميشن، اجراي نمايش و نظاير آن در خصوص عفاف و حجاب تولید شود.
2. قانون برنامۀ پنج‌سالۀ ششم توسعۀ اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران (1400 - 1396) مصوّب 21/12/1395 با اصلاحات و الحاقات بعدي.
مطابق مادۀ (2) این قانون، یکی از موضوعات محوري برنامۀ ششم توسعه توجه جدّی به فرهنگ عمومي و سبك زندگي ايراني- اسلامي است. همچنین طبق مادۀ (102) دولت موظف است بر اساس سياست‌هاي كلّي جمعيت و خانواده و سند جمعيت مصوّب شوراي عالي انقلاب فرهنگي با همكاري نهادهاي ذي‌ربط به منظور تقويت و تحكيم جامعه‌اي خانواده‌محور و تقويت، تحكيم و تعالي خانواده و كاركردهاي اصلي آن با رعايت شاخص‌هاي الگو و سبك زندگي اسلامي- ايراني با ايجاد سازوكارها و تأمين اعتبارات لازم در قالب بودجۀ سنواتي اقدامات متعددی را عمل نماید که بند (ب) این اقدامات مرتبط با رسانۀ ملّی است. در این بند آمده است: «سازمان صدا و سيما مكلّف است در برنامه‌هاي خود ترويج ازدواج، ضدّ ارزش بودن طلاق و آسيب‌هاي اجتماعي آن براي زوج‌ها و فرزندان، فرهنگ افزايش پايبندي زوج‌ها به خانواده و حفظ حرمت خانواده را همچون محورهاي اصلي سبك زندگي اسلامي- ايراني مدنظر قرار دهد».
نکته: در یکی از مهم‌ترین موادّ برنامۀ توسعه، مقنّن عنوان سبک زندگی مقیّد در مادۀ دوم برنامه ششم محوریت را بر مبنای زندگی ایرانی-اسلامی مرقوم کرده، ولی در مادۀ یکصد و دوم و بند (ب) برنامه، محوریت را بر زندگی اسلامی- ایرانی تبیین و تدوین نموده است. این دوگانگی و عدم وحدت نظر و رویّه - که می‌تواند ناشی از عدم دقت یا حساسیت نسبت به بار معنوی و ماهوی معانی موضوع اصلی پژوهش باشد- مصداق عینی چرخش نسبی و تغییر محوری و ارجحیت نهادن رسانۀ ملّی به سبک زندگی غربی از دریچه و منظر دید و خواست مخاطبان ایرانی-اسلامی و نه اسلامی- ایرانی است. این موضوع می‌تواند یکی از بارزترین اشکالات شکلی در حوزۀ تدوین قوانین باشد.
به استناد ماده (93) این قانون، دولت مكلّف است از ابتداي اجراي قانون برنامه در قالب بودجۀ سنواتي، سهم خود در تأمين بودجۀ سازمان صدا و سيما را حداقل به ميزان 7/0 درصد بودجۀ عمومي دولت لحاظ و تخصيص دهد. افزايش اعتبار سازمان نسبت به سال پايه از محل اين ماده جهت... توسعۀ كمّي و كيفي برنامه‌هاي توليدي... و فيلم‌ها و سريال‌هاي فاخر... هزينه مي‌شود.
نکته: همان‌گونه که مشاهده می‌شود، استنباط عقلی تأمین هزینۀ تولید برنامه‌ها و محتواهای فاخر از منابع بیت‌المال باید بر اساس رویکردی اسلامی- ایرانی محقق شود، اما بر اساس استنباط حقوقی و همچون موارد پیشین، متأسفانه به نحوۀ عدم شفافیت و دقّت مقنّن این ایراد وارد است: با وجود ذکر جزئیات بودجه‌ای، در بیان و مفهوم کلمۀ «فاخر» دچار ساده‌‌انگاری و تسامح شده و مشخّص نکرده است که تولید برنامۀ فاخر با کدامین رویکرد و زاویۀ نگاه به سبک زندگی -غربی یا اسلامی- است. شاید منافذی بر قصد و ارادۀ عدم تقیّد اسلامی بودن در بودجۀ عمومی و منابع مالی صدا و سیما به‌صورت نهادینه‌شده تصریح نشده است. مسلماً راهبرد برنامه‌سازی رسانۀ ملّی نبایست آزاد و بدون توجه جدّی به قید مولّفه‌های اساسی اسلامی بودن سبک زندگی ایرانی باشد.
4. سایر مصوّبات و قوانین
1. مصوّبۀ نقشۀ مهندسي فرهنگی كشور مصوّب 15/12/1391
براساس بند شمارۀ (۱۴) این مصوّبه، شناسايي و ترويج الگوهاي ملّي- اسلامي، همچون سخت‌كوشي و ساده‌زيستي باید از طريق رسانه‌هاي جمعي به‌ويژه رسانۀ ملّی شناسایی و ترویج شود.
2. سياست‌ها و اولويت‌هاي پژوهش و فنّاوري كشور در بازۀ زماني 1396 تا 1400 مصوّب 17/08/1396
بر مبنای بند (3) بخش سوم این سیاست‌ها، حمايت از پژوهش در راستاي اصلاح علوم انساني به منظور تقويت ابعاد اسلامي آن با تأكيد بر الگوي اسلامي- ايراني پيشرفت، سبك زندگي اسلامي و فرهنگ و تمدن اسلامي مورد تأکید واقع شده است. همچنین مطابق بند 4 این مصوّبه، پژوهش در نقش رسانه در عصر جهانی‌سازي، سبك زندگي، الگوي مصرف (تهديدها و فرصت‌ها) و مدیریت آن براساس بینش‌ها و ارزش‌هاي اسلامي مورد توجه قرار گرفت. افزون بر اینکه در بند (7) به بسط و گسترش استفاده از ظرفيت‌هاي تمدني اسلامي- ايراني در توليد، خلق فنّاوري و ارتقای سبك زندگي نیز اشاره شده است.
3. فعاليت‌هاي سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران (مصوّب جلسۀ 569 مورّخ 12/7/1384 شوراي عالي انقلاب فرهنگي)
در اجراي بند ج-2 و ج-3 مادۀ 162 قانون برنامۀ سوم توسعه و مطابق با ابلاغية شمارۀ 6065/دش مورّخ 3/12/1382 رئیس محترم جمهور و رئيس شوراي عالي انقلاب فرهنگي، هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگي و علمی به ارزیابی فعّاليت سازمان صدا و سيما پرداخت. شوراي عالي انقلاب فرهنگي بر اساس نتايج ارزيابي فوق، راهبردها و راهكارهاي ارتقاي فعاليت سازمان صدا و سيما را به شرح ذيل تصویب کرد:
- شوراي نظارت بر سازمان صدا و سيما به عنوان يك دستگاه نظارتي تحت نظر قواي سه‌گانۀ كشور باید در چارچوب وظايف قانوني خود نقش مؤثّري را در نظارت بر سياست‌ها، راهبردها و رويكردها و ارزیابی محتوای برنامه‌ها و اثربخشی محصولات بر عهده گيرد.
- توجه به شاخص‌هاي ارزشي و فرهنگ عدالت، قناعت، انفاق، كار و تلاش، ترويج فرهنگ رفتار علوي، تشويق روي‌آوردن جوانان به حرفه‌هاي گوناگون، افزايش مهارت‌هاي مربوط به سبك زندگي، اهتمام به محيط زيست، پرهيز از تبليغ اسراف و تبذير، خصوصاً در سريال‌ها و آگهي‌هاي تجارتي، رعايت معيارهاي فرهنگ اسلامي در خريد فيلم‌ها و مجموعه‌هاي خارجي و عنايت به قشر متوسط جامعۀ ايران ضروري است.
- ضروري است مقابلۀ مؤثّر و هوش‌مندانه‌تر با ابعاد گستردۀ تهاجم فرهنگي مورد توجه برنامه‌ريزان و تهيهكنندگان برنامه‌هاي شبكه‌ها قرار گيرد و... با ترويج علمي و هنرمندانۀ فرهنگ و تمدن ايراني و اسلامي براي رشد آگاهي‌هاي اجتماعي و فرهنگي مردم تلاش مضاعفي شود.
