شاخص‌های یک هیئت عزاداری مطلوب چیست و شدت و ضعف آنها در هیئات امروزی چگونه است؟
یک هیئت هم به مثابه دانشگاه است و هم به مثابه درمانگاه. وجود نازنین امام هادی(ع) می‌فرمایند: « بِمُوالاتِكُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِمُ دينِنا و أصْلَحَ ما كانَ فَسَدَ مِنْ دُنْيانا». اینکه هیئت « عَلّمنا اللّهُ مَعالِمُ دينِنا » است به این معناست که دانشگاه است و اینکه « أصْلَحَ ما كانَ فَسَدَ مِنْ دُنْيانا » است به این معناست که درمانگاه است. در ادامه حضرت می‌فرمایند: « وَ بمُوالاتِكُمْ تَمّتِ الْكِلمَةُ وَ عَظُمَتِ النِّعْمَةُ وَ ائْتَلَفَتِ الْفُرْقَةُ » یعنی هیئت جای امت‌سازی هم هست. چنین هیئتی سه شرط دارد؛ شرط اول این است که تبیین درستی نسبت به تاریخ داشته باشد؛ مشکلی که در هیئات امروز هست، این است که تبیین آنها نسبت به تاریخ، گاهی اوقات همراه با تحریف است.
دوم اینکه امروز را به تاریخ تحمیل نکنند. شرایط زمانی تاریخ با شرایط زمانی امروز متفاوت است. باید از دیروز اصول، مبانی و رفتارها را وام گرفت و برای امروز تحلیل زیبایی داشت. همانطور که امام فرمودند تأثیر عنصر زمان و مکان در اجتهاد مهم است. باید تاریخ را خواند ولی زمان و مکان را شناخت تا از آن تاریخ برای امروزی‌ها درس‌هایی را بیان کرد.
سومین کاری که هیئت باید کند این است که برای آینده تصمیم درستی اتخاذ کند. یعنی هیئت باید از گذشته با تبیین زیبا استفاده کند و امروز را به درستی تحلیل کرده و آینده را هم به درستی تنظیم کند.
هیئت باید شور و شعور را با هم حفظ کند. این حرف که هیئت فقط محل شعور است، اشتباه است چون «شور حسین است که چه‌ها می‌کند» این حرف هم که هیئت فقط محل شور است، اشتباه است. اینطور هم نیست که برخی فکر می‌کنند که شور فقط مخصوص مداحان است و شعور هم مخصوص آخوندهاست! گاهی برخی روحانیون در افراط‌گرایی در شور سهیم هستند. همچنین در خادم‌چینی، کتیبه‌ها، عکس‌ها، علَم‌ها، روضه‌خوانی، قصیده‌خوانی، منبر، شوری که مداح می‌گیرد و ... هم باید عنصر شعور باشد.
کارکردهای هیئات مذهبی در جامعه را بیان نمایید، چه کسانی در این مسئله دخیل هستند؟
«مرا اشک عزایت آبرو داد، دلم را از سیاهی شستشو داد» هیئت می‌تواند خرابکاری‌های گذشته افراد را تطهیر کند و امروز آنها را آباد کند و آینده را هم تضمین کند. یعنی کسی که به هیئت می‌آید، فقط نباید برای پاک شدن گناهان گذشته، در هیئت حضور پیدا کند. امام حسین(ع) دست انسان را می‌گیرد تا زندگی جدیدی با پاکی آغاز کند.
تمام ارکان هیئت در این فرآیند سهیم هستند. نمی‌توان گفت که در هیئت فقط منبری‌ها سهم دارند. شاید سهم آنها بیشتر باشد ولی سهم مداحان، مجریان، خادمان، هیئت امنا، بانیان و مستمعان هم در درون هیئت مهم است.
در بیرون از هیئت هم نهادهای مرتبط با هیئت، حکومت، فضای عمومی جامعه، نهادهای فرهنگی و ... در جای خود دخیل هستند. اگر هیئت، دانشگاه است، هیچ دانشگاهی در طول سال فقط 10 روز باز نمی‌شود. هیئت در کل سال باید باز باشد و برای تمام مخاطبان خود مطلب داشته باشد. هیئت، فقط روضه نیست و باید سبک زندگی حسینی را برای سطوح مختلف مخاطب در طول روزهای هفته آموزش دهد.
هیئت می‌تواند شب‌های چهارشنبه، شب‌های جمعه و یا صبح‌ها و عصرهای جمعه، دعای ندبه، توسل، کمیل، آل‌یس و یا کلاس قرآن داشته باشد. همچنین می‌تواند کلاس‌هایی در مورد آموزش روابط خانوادگی داشته باشد و از آسیب‌های اجتماعی پیشگیری کند. اگر هیئت، درمانگاه است، باید سه کار را انجام دهد؛ پیشگیری، کنترل و درمان. یعنی پیشگیری، کنترل و درمان آسیب‌های اجتماعی از کارهای هیئت است. همچنین اگر هیئت، پایگاه امت‌سازی است یعنی باید نماز جماعت، اعتکاف و تمام مراسم‌هایی که وجود دارد، در جهت امت‌سازی در آن برگزار شود.
چگونه می‌توان کارکردهای هیئت‌ها را در جامعه تقویت نمود، نقش نهادهای حاکمیت در این زمینه چیست؟
نقش نهادهای بیرونی هیئت سه چیز است؛ اول، بسترسازی است. یعنی همچنان که گفته می‌شود که ورزش و تفریح باید در زندگی مردم باشد، باید هیئت را هم جزو زندگی مردم دید. همانطور که در هر محله‌ای مکان تفریح و ورزش درست می‌کنند، باید مسجد یا یک هیئت و حسینیه در آن ساخته شود. البته بسترسازی می‌تواند از لحاظ‌های مختلف باشد.
دوم اینکه باید هیئات را پشتیبانی کنند. البته بار هیئت حتماً باید بر دوش مردم باشد ولی نهادهایی مانند شهرداری‌ها می‌توانند مشارکت کنند. کارهای فرهنگی باید بر عهده مردم باشد ولی در تأمین هزینه‌ها، نهادها باید مشارکت کنند. مثلاً برای تأمین هزینه بنرها یا اطعام، مشارکت و پشتیبانی کنند.
سوم اینکه موانع بر سر راه هیئات را بردارند. در حال حاضر در مساجد بعد از پیگیری بسیار، آب و برق رایگان شده است. کاری که نهادهای حکومتی می‌توانند انجام دهند، این است که این‌گونه امکانات را برای هیئات، رایگان کنند و یا با کمترین هزینه فراهم کنند.
روحانیت چگونه می‌تواند معارف دینی را در هیئات مذهبی گفتمان سازی کند؟
روحانیت برای انتقال مفاهیم سه راه دارد؛ اول اینکه سخنرانی کند و روایت علمی از معارف داشته باشد. یعنی با استدلال، فرمول و با منطق سخنرانی کند و مردم به خوبی گوش کنند.
دوم اینکه روایت عینی کند و مردم مشاهده کنند. روحانیت در اینجا باید سیره انبیاء، اولیاء، علما و شهدا را به خوبی بیان کند و خودش رفتار خوبی داشته باشد و از مردم هم رفتارهای خوب را برجسته کند.
«صد بار بدی کردم و دیدم ثمرش را / خوبی چه بدی داشت که تکرار نکردم» روحانیت می‌تواند برای مردم بیان کند که در اربعین، ماه رمضان و اعتکاف چقدر خوب هستند! یعنی باید از خوبی‌های خود مردم به خودشان نشان دهند. این روایت عینی است و خیلی هم اثر دارد چون «شنیدن کِی بود مانند دیدن».
روایت سومی که روحانیت باید داشته باشد، روایت چشاندنی است. روحانیت باید خودش معارف را بچشد و به مردم هم بچشاند. البته این کار نیاز به مرتبه خیلی بالای شخصیتی و معنوی دارد و همان چیزی است که می‌گویند نفس اولیاء خدا به هر کسی رسد، منقلب می‌شود.
روحانی که در بالای منبر نشسته است، اگر اخلاص، توفیق عمل، نورانیت و طهارت بالا داشته باشد، وقتی حرف می‌زند، با تمام وجود به جان مخاطب او چشانده می‌شود. این رسالت روحانیت است. پس سه روایت علمی، عینی و چشاندنی باید توسط روحانیت انجام شود.
بسترها و زمینه‌های بروز مداح‌محوری چیست؟ اصلاً آسیب بودن این اتفاق را قبول دارید؟
خیر! مداحان یک رکن هیئت هستند. همچنان که منبری یک رکن است، مداح، بانیان، خادمان، مستمعان و ... هم یک رکن هستند که با هم 5 رکن اصلی هیئت را تشکیل می‌دهند. باید کاری کرد که این ارکان به یکدیگر کمک کنند و هم‌پوشانی داشته باشند. شور فقط برای مداح نیست و گاهی اوقات از سوی واعظان هم بیش از حد به آن دامن زده می‌شود. برای اینکه افراد هیئت به صورت جامع تربیت شوند، باید با تعامل تمام ارکان هیئت، جمع بین شور و شعور شکل گیرد. اصلاً نباید تقابل درست کرد.
یعنی باید خادم، مستمع و بانی هم دنبال این باشند که به همراه شور، معرفت آنها هم در هیئت زیاد شود.
یکی از اتفاقاتی که به هیئت آسیب می‌زند این است که گاهی اوقات برخی هیئات فقط پیر یا فقط جوان هستند که هر دو اِشکال دارد. باید جمع بین جوان‌گرایی و مسن‌گرایی باشد تا جوانان در سطوح مدیریتی و اجرایی و مسن‌ترها هم در جایگاه مشورت و بزرگتری هیئت باشند. یعنی هم بزرگترها به جوانان میدان دهند و آنان را باور کنند و هم جوانان به پیرها احترام گذارند.
خادمین هم باید از همه سنین و صنوف باشند. حتماً خادم خانم، آقا و کودک باید در هیئت باشد. در قدیم در برخی از هیئات، کودکان هیئت علی‌اصغری، جوانان هیئت علی‌اکبری و مسن‌های هیئت هم حبیب‌بن‌مظاهری می‌شدند. در واقع زیبایی ظاهری و باطنی و همچنین گذشته، حال و آینده را با هم جمع می‌کردند.
مداحان عزیز باید با وعاظ هماهنگ باشند و مرتبط با بحثی که واعظ بیان می‌کند، روضه و اشعار خود را ارائه کنند. مداح باید پای منبر واعظ و واعظ هم پای روضه‌خوانی مداح باشد تا یکدیگر را ارزیابی کنند. خادم‌هایی هم که کتیبه درست می‌کنند باید شور و شعور را با هم استفاده کنند.
خادم‌ها در طول برگزاری مراسم هیئت به دلیل اینکه مشغول خدمت هستند، نباید از معارف بی‌نصیب باشد. بانیان هیئات می‌توانند یک جلسه خصوصی از واعظ برای خادم‌ها تقاضا کنند تا خادم‌ها هم بی‌بهره نمانند. همچنین واعظ باید یک جلسه خصوصی برای ذاکرها برگزار کند تا نکات را به آنها متذکر شود و ذاکرها نیز دغدغه‌های خود بیان کنند. نباید طوری شود که این دو از همدیگر در مجلس ایرادگیری کنند.
راهکارهای شما برای ارتقای بعد شناخت دینی و جلوگیری از عاطفه گرایی صرف در هیئات چیست؟
هیئات معمولاً سه آسیب دارند؛ اول اینکه گاهی اوقات عمق لازم را ندارند یعنی معارف به صورت سطحی ارائه می‌شود. گاهی اوقات هم تداوم ندارند و گاهی هم تکثیر ندارند. برای ارتقای بعد شناختی باید این سه اشکال را برطرف کرد.
واعظ، مداح و بخش تبلیغات هیئت باید به معارف عمق بخشند یعنی اصل و فرع با هم گفته شود. گاهی اوقات آنقدر فروعات و مستحبات گفته می‌شود که اصول و واجبات فراموش می‌شود. اگر برای اشک بر امام حسین(ع) یک شعار یا حدیث نوشته می‌شود، برای نماز اول وقت و حفظ حیا و حجاب هم باید یک شعار نوشته شود.
دوم اینکه باید سیستمی را برای تداوم هیئت طراحی کنند. یکی از آنها برگزاری مرتب جلسات هفتگی است. جلسات هفتگی باید با تنوع برای مخاطبان، برگزاری دعاها و آموزش‌ها همراه باشد. دیگر اینکه هر هیئتی باید یک سایت در فضای مجازی داشته باشد و محتوای منبرها و نواها را منتشر کنند. یک کار دیگر هم برای تداوم هیئات، برگزاری مسابقات است.
مورد سوم هم تکثیر است. مخاطبان هیئت باید هیئت را به دیگران هم معرفی کنند تا هیئت تکثیر شود. ایجاد سایت، کلیپ‌سازی و ... در همین راستا است. همچنین باید هیئت‌های موفق را الگوسازی و معرفی کرد.
به نظر شما ادامه روند فعلی در موضوع هیئات و مداحان به کجا منتهی می‌شود و چه آینده‌ای را برای این مسئله تصور می‌کنید؟
صاحب روضه خود اهل‌بیت(ع) هستند و مداحان، بانیان و مستمعین، خادم و نوکر آنان هستند. اگر آنها نقش نوکری خود را به درستی انجام دهند، اهل‌بیت(ع) هیئات را به سمت ظهور هدایت می‌کنند. هیچکس نباید نگران آینده هیئات باشد چون همه هیئات قوی و ضعیف، به سمت ظهور هدایت می‌شوند. چون کارگردان و صاحب هیئات خود اهل بیت(ع) هستند. هیئت‌پژوهان باید اقتضائات دانشگاه، درمانگاه و امت‌سازی را بررسی کنند و در هر جایی که هیئات در این اقتضائات کم دارند، آن را تقویت کنند.
ظهور امام زمان(ع) قطعی است ولی قابل تعجیل یا تأخیر است. یکی از پایگاه‌های بسترسازی ظهور در کنار مساجد، کانون‌های فرهنگی، حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها، هیئات هستند. اگر اقتضائات دانشگاه بودن، درمانگاه بودن و پایگاه امت‌سازی بودن را به درستی انجام دهند، ان‌شاءالله ظهور نزدیک می‌شود. هیچکس نباید هیئات را تخریب یا تضعیف کند. هر جایی که روضه و هیئتی هست، هر چند با سلیقه فرد سازگار نباشد، باید تقویت شود و نباید با روضه امام حسین(ع) مخالفت کرد.
خلاصه راهکارها:
1. بانیان هیئات باید عمق معارف در مراسم و تبلیغات، تداوم برنامه‌ها در طول سال و تکثیر و تبلیغ برنامه‌های هیئت را در رأس برنامه‌های خود قرار دهند.
2.باید تبیین درستی از تاریخ اسلام و زندگی ائمه در هیئات صورت گیرد و تاریخ، تحریف نشود.
3.سخنرانان و مداحان نباید امروز را به تاریخ تحمیل کنند و از تاریخ برای مصادیق امروزی سوء استفاده کنند. برگزاری کارگاه‌های تاریخ اسلام در هیئات در این راستا پیشنهاد می‌شود.
4.این تصور که شور هیئت فقط توسط مداحان و شعور هیئت هم فقط توسط واعظ داده می‌شود، باید اصلاح شود. هر دوی آنها در ترکیب شور و شعور هیئت سهیم هستند و باید در این امر مشارکت کنند.
5.عنصر شور و شعور بایدی در خادم‌چینی، کتیبه‌ها، عکس‌ها، علَم‌ها، روضه‌خوانی، قصیده‌خوانی، منبر، شوری که مداح می‌گیرد و ... با هم حضور داشته باشد و این امر فقط منحصر در روضه‌خوانی و سخنرانی واعظ نباشد.
6.این تفکر در هیئات که حضور در مراسم فقط برای پاک شدن گناهان گذشته است و برای آینده هیچ تغییری در رفتار افراد ایجاد نمی‌کند، باید از بین رود.
7.هیئات باید نقش دانشگاه، درمانگاه و امت‌سازی را با هم برآورده کنند. دایر بودن مداوم و برگزاری دوره‌های آموزشی و تربیتی باید در همه هیئات رعایت شود و برنامه هیئات به روضه‌خوانی و سوگواری محدود نشود.
8.پیشگیری، درمان و کنترل آسیب‌های اجتماعی در اعضای هیئات باید در دستور کار هیئات به عنوان یک درمانگاه تربیتی قرار داشته باشد.
9.نهادهای بیرون از هیئت مانند شهرداری‌ها باید سه وظیفه بسترسازی، حمایت و برداشتن موانع را انجام دهند در کنار این که بار برگزاری مراسم هیئت به دوش خود مردم باشد. ساختن مسجد یا هیئت در تمام محلات، حمایت مالی در تأمین هزینه‌های حاشیه‌ای هیئات و رایگان نمودن هزینه‌های آب، برق و گاز از این موارد است.
10.سه روایت علمی، عینی و چشاندنی باید توسط روحانیت در هیئات انجام شود. در روایت علمی باید معارف به صورت استدلالی در سخنرانی‌ها به مردم منتقل شود. در روایت عینی باید سیره معصومین(ع) در سخنان و رفتار روحانی به مردم منتقل شود و حتی خصایل خوب مردم هم برای خودشان بیان و تبیلغ شود. در روایت چشاندنی هم روحانی باید با معنویت بالای خود، لذت معارف را به دیگران بچشاند.
11.نباید با طرح موضوع مذمت مداح‌محوری، بین مداحان و سایر ارکان هیئات تقابل درست کرد.
12.نباید اعضای هیئات همه پیر یا همه جوان باشند. باید ترکیبی از این دو باشد به طوری که کارهای اجرایی را بیشتر جوانان انجام دهند و بزرگترها هم نقش مشورتی و بزرگی کردن را داشته باشند. هم بزرگترها باید به جوانان میدان دهند و هم جوانان باید به نظرات بزرگان، احترام گذارند.
13.خادمین هیئت باید از همه اقشار، سنین، آقایان، خانم‌ها، تحصیل‌کرده و غیرتحصیل‌کرده باشند تا همه افراد محل، هیئت را از خود بدانند و با آن احساس نزدیکی کنند.
14.باید در همه هیئات جلسه خصوصی بین واعظان و مداحان قبل از برگزاری مراسم وجود داشته باشد تا دغدغه‌های خود را با هم در میان گذارند و اختلافات به داخل مراسم کشانده نشود.
15.باید برای خادمینی که در حین برگزاری مراسم درگیر کار اجرایی هستند، با توجه به نقش مهمی که خادمین دارند، به طور جداگانه توسط واعظ جلساتی برگزار شود تا از معارف بی‌بهره نمانند.
