طبق بررسی‌های اولیه مشخص شد که مکانیسم پاسخگویی به شبهات دینی در جامعه دچار اختلال شده است و شبهات زیادی در جامعه به وجود می‌آیند که یا بی‌پاسخ می‌مانند یا به‌طور کامل پاسخ داده نمی‌شوند، با این توضیحات به نظر شما؛ علل و عوامل بروز اختلال در پاسخگویی به شبهات دینی در جامعه کدم‌اند و به نظر شما مهم‌ترین عامل چیست؟
در بحث پاسخگویی به شبهات ما باید چند فاکتور اصلی را لحاظ کنیم؛ یک مورد خود مخاطب است، یعنی کسی که برای او شبهه ایجادشده است، مورد بعدی پاسخگویی است که به شبهات پاسخ می‌دهد و چون بیشتر شبهات در رابطه با مسائل دینی است، مورد بعدی هم خود دین و کلیّت دین است و مورد بعدی هم آن شبهه‌ای است که ایجادشده است. هرکدام از این فاکتورها ممکن است در بحث پاسخگویی باعث اختلال شود. مثل خود مخاطب که اگر سطح مخاطب سنجیده نشود، یعنی سطح مخاطب را در بحث پاسخگویی به شبهه در نظر نگیریم، باعث اختلال میشود. اگر خود کسی که می‌خواهد به شبهه جواب دهد، تسلّط کافی به جنبه‌های شبهه نداشته باشد و یا به کلیّت دین احاطه نداشته باشد، این مسائل ممکن است باعث اختلال شود.
به نظرم آن چیزی که باعث اختلال اصلی است این است که وقتی به شبهه‌ای پاسخ داده میشود، فقط به آن شبهه بماهو شبهه توجه میشود و کلیّت دین در نظر گرفته نمی‌شود و لذا چه‌بسا گاهی اوقات به آن شبهه پاسخ داده میشود و بر اساس اقناع عمل میشود ولی چون توجه به کلیت دین نیست، ممکن است در کنار آن شبهه، چندین شبهه هم ایجاد شود. لذا خود این مسئله باعث میشود که اختلال در بحث پاسخگویی به شبهات ایجاد شود. به همین خاطر، کسی که می‌خواهد به شبهات پاسخ دهد، باید به کلیّت دین خیلی توجه کند.
یعنی از ابزار جدل دیگر نباید استفاده کند.
بله مخصوصاً امروزه که آن شبکه‌های مجازی و فضاهای مجازی هستند و همه، به تمام شبهات دسترسی دارند. شاید قبلاً اگر برای شخصی، شبهه‌ای پیش می‌آمد، او را قانع می‌کردید و تمام می‌شد، ولی الآن شما دیگر نمی‌توانید او را با جدل اقناع کنید. چرا؟ چون فردا در شبکه‌های مجازی علل دیگر، شبهات دیگر یا دلایل دیگری را پیدا می‌کند و لذا باید خیلی توجه شود که به این شبهات بر اساس کلیّت دین و احاطه به کلیّت دین پاسخ داده شود.
مهم‌ترین علت را چه می‌دانید؟
ببینید شبهه چیزی نیست که بشود جلوی آن را گرفت که ایجاد نشود، مخصوصاً با فضایی که الآن جدیداً ایجادشده است، شبهه ایجاد میشود، ولی همان‌طور که گفتم بیشترین علت اختلال، توجه نکردن به ابزارهای پاسخ است؛ یعنی پاسخگو باید ببیند که با چه ابزاری می‌خواهد پاسخ دهد؟ آیا می‌خواهد از ابزار جدلی استفاده کند و یا از ابزار عقلی استفاده کند و یا از مسائل تجربی ؟ جامعه به سمتی پیش می‌رود که توجه به ابزار مهم است و استفاده از ابزار عقلی اهمیت دارد؛ یعنی ابزارهای جدلی بعداً ممکن است برای ما مشکل‌ساز شوند.
امروزه پاسخ این‌طور نیست که فقط به خود مخاطب نشان داده شود، این پاسخی که شما می‌دهید در تمام سطوح جریان دارد، ولی اگر شما از ابزار عقلی استفاده کنید، در آنجا دیگر سطح خیلی ملاک نیست، یعنی اگر ابزار شما عقلی باشد، تمام سطوح را پوشش می‌دهد و برای افراد دیگر هم ایجاد شبهه نمی‌کند. لذا به نظر من علت اصلی همین بحث ابزارهای پاسخگویی به شبهات است.
پیامدها و تبعات منفی اختلال در پاسخگویی به شبهات دینی برای جامعه چیست و مشخصاً درزمینه فرهنگ دینی چه تبعاتی به دنبال دارد؟
امروزه با توجه به اینکه این فضاهای مجازی هست و دسترسی مردم به اطلاعات دینی و شبهات دینی گسترده است، یعنی امروزه شاید کمتر کسی را پیدا کنیم که دسترسی به فضای مجازی یا شبهات دینی نداشته باشد، لذا یک شبهه‌ی دینی می‌تواند در فرهنگ مردم تأثیر زیادی داشته باشد، یعنی وقتی شما ببینید که یک شبهه‌ای وارد شده و به آن پاسخ داده نمی‌شود، یا آن‌طور که باید، پاسخ داده نمی‌شود، این مسئله باعث کاهش دین‌داری مردم در جامعه میشود.
لذا اگر در این بین در بحث پاسخگویی یک‌سری اختلالاتی هم ایجاد شود، آن‌طور که باید پاسخ داده نشود و یا اشتباه پاسخ داده شود، می‌تواند فرهنگ یک کشور و فرهنگ مردم و آن دین‌داری آنها را تضعیف کند.
مشخصاً درزمینه فرهنگ دینی چه تبعاتی دارد؟
باعث میشود که تعبّد مردم نسبت به دین کمتر شود و باعث میشود که خیلی از آن مسائل دینی که در جامعه آن‌طور که باید و شاید به آن عمل شود، به آن توجه ویژه‌ای نشود. هر چقدر که ما بتوانیم دین را برای مردم بهتر جا بیاندازیم، کلیّت جامعه بیشتر پایبند هستند، ولی اگر همین شبهات باعث شود که در جامعه پراکنده شود و اختلال در آن ایجاد شود و پاسخ داده نشود، تعبّد کلیت جامعه سست میشود و باعث میشود که فرهنگ دینی مردم تنزّل کند.
همین تنزّل فرهنگ دینی یا سست شدن دین‌داری و یا تعبّدی که حضرت‌عالی اشاره کردید، به‌صورت سلسه‌وار چه پیامدهایی می‌تواند در عرصه‌های مختلف داشته باشد؟
مثلاً در جامعه نسبت به مسئله‌ی حجاب شبهات زیادی مطرح میشود. ممکن است مردم در ابعاد دیگر دین، سست نباشند ولی همین که در مسئله‌ی حجاب شبهه ایجاد شود، خود این توجه نکردن به حجاب، یک‌سری ابعاد دیگری هم دارد که در حقیقت وقتی شما جامعه را از حجاب خالی کردید، برای جوانان دیگر، مشکلات دیگری ایجاد میشود، پایبندی آنها به دین کمتر میشود. در حقیقت مسائل دینی مسائلی هستند که به یکدیگر تنیده شده‌اند. اگر یک مسئله سست شود و یک شبهه‌ای ایجاد شود و نتوان به این شبهه پاسخ داد، چون به مسائل دینی دیگر هم تنیده شده است، آن شبهه خودبه‌خود تأثیرش را در آنجا هم می‌گذارد. شما فرض کنید، فردی در یکی از مبانی دینی و یکی از اصول دینی به‌وسیله‌ی یک شبهه، سست شود. تمام مسائلی هم که مرتبط با این شبهه هستند، تحت تأثیر قرار می‌گیرند. مثلاً برای کسی در بحث معاد، شبهه‌ای ایجاد شود و در آن، سست شود. خیلی از اعمالی که فرد با نگاه به بهشت و جهنم و ترس از آخرت انجام می‌دهد، دیگر انجام نمی‌دهد. لذا مظاهرش را در جامعه نشان می‌دهد و باعث میشود که آن فرهنگ دینی مردم آرام‌آرام و سلسه‌وار تنزّل پیدا کند.
در حال حاضر برای ایجاد شبهه، شبکه‌ها و کانال‌های زیادی است و رسانه‌های زیادی برای ایجاد شبهه است. مشکل شاید پاسخگویی نباشد، در خیلی از شبهاتی که ایجاد میشود، پاسخ وجود دارد؛ اما نحوه‌ی ارائه پاسخ دچار مشکل است و از ابزارهایی که در این زمینه مفید است، خیلی استفاده نمی‌شود. در حالی که باید از تمام ظرفیت‌ها و از تمام شبکه‌های اجتماعی، از صداوسیما گرفته تا اینترنت استفاده شود، یعنی هر ابزاری که وجود دارد باید در دسترس پاسخگویی به شبهات قرار گیرد که متأسفانه امروزه این‌طور نیست. اگرچه در این سال‌های اخیر کمی بهتر شده است، یعنی بیشتر از فضاها استفاده میشود، ولی آن‌طور که آن‌طرف در ایجاد شبهه استفاده میشود، این‌طرف استفاده نمی‌شود.
بر اساس روند فعلی، حضرت‌عالی آینده‌ی شبهات دینی در جامعه و پاسخگویی به آنها را چطور ارزیابی می‌کنید؟
متأسفانه ایجاد شبهه هر روز بیشتر میشود و این مسئله نشان می‌دهد که ظاهراً آن‌طرف در ایجاد شبهه سرعت عمل بیشتری نسبت به این‌طرف دارند. اگر قرار باشد که مثل امروزه پیش برود، به نظر من در بحث پاسخگویی به شبهات، مشکل جدی ایجاد میشود.
باید رویکردها در پاسخگویی به شبهات اصلاح شود، سرعت جوابگویی به شبهات بیشتر شود و تا جایی که امکان دارد از فضا و آن ظرفیت‌هایی که برای پاسخگویی به شبهات است، استفاده شود. والا به نظر من اگر قرار باشد این‌طوری پیش برود، مسلّما غلبه با شبهه خواهد بود. لذا ما باید از تمام ظرفیت‌ها استفاده کنیم.
اگرچه یک نکته‌ای که وجود دارد - و شاید مربوط به سؤالات شما باشد یا نباشد -این است که ما نباید منتظر ایجاد شبهه باشیم. خیلی از مسائلی که الآن در جامعه به عنوان شبهه مطرح میشود از فروعات مسائل دینی است و چرا باعث شبهه میشود؟ بیشتر از این باب است که آن مبانی و اصول دینی خیلی برای مردم جا نیفتاده است. اگر ما بتوانیم قبل از ایجاد شبهات، مبانی و اصول دینی را به‌صورت متقن و عقلی و خیلی درست و خوب به مردم عرضه کنیم، اگر این اتفاق بیافتد، خیلی از شبهات فروع دینی نیازی به جواب ندارد.
حتی اگر آن شبهه هم برای فردی قابل‌حل نباشد، چون آن اصول و مبانی برای فرد حل‌شده است، باعث سست شدن و تنزّل او نمی‌شود. لذا به نظر من قبل از اینکه بخواهیم به شبهات ورود پیدا کنیم، نیاز است که به اصول و مبانی دینی به‌صورت متقن پرداخته شود. متأسفانه امروزه شاید بیشتر به فروع توجه میشود تا اینکه به اصول و مبانی اصلی دینی توجه شود.
وقتی کسی شبهه‌ای را می‌بیند، بر اساس اصول و مبانی‌اش، می‌داند که این شبهه جواب دارد و ممکن است الآن به جواب ندارد، ولی وقتی اصول و مبانی کسی درست نباشد، آن شبهه باعث میشود که اصول و مبانی فرد هم تنزّل پیدا کند. چون اصول و مبانی برای خودش ایجاد نکرده است و فکر می‌کند که دین نه اصول و نه مبانی ندارد. لذا فکر می‌کنم این مسئله از نکات اصلی است و شاید بگوییم اصلاً اینکه مخاطب ما و افراد جامعه توجه به اصول و مبانی ندارند و شناختی نسبت به اصول و مبانی ندارند، خود همین مسئله باعث اختلال در بحث پاسخگویی میشود؛ یعنی وقتی شما می‌خواهید به یک شبهه‌ای پاسخ دهید، لازمه‌ی این کار این است که آن افراد با اصول و مبانی آشنا باشند، ولی چون آشنا نیستند، هر چقدر هم که شما پاسخ دهید، یک شبهه‌ای در کنار آن ایجاد میشود و باز هم باید به سراغ آن شبهه بروید، چون اصول و مبانی برای آنها تبیین نشده است.
راهکارهای کاهش اختلال در پاسخگویی به شبهات دینی و یا ارتقاء وضعیت و اثربخش نمودن مکانیزم پاسخگویی به شبهات دینی در جامعه چیست؟
به نظر من با توجه به فضایی که در جامعه است، لازم است یک‌سری آموزش‌های خاصی به افرادی بدهیم که این‌ها برای جواب به شبهات، تخصص پیدا کنند. لذا لازم است که سطح علمی آن پاسخگویان را بالا ببریم و سعی کنیم که حداقل خود این کسانی که به شبهات پاسخ می‌دهند، به کلیت دین احاطه داشته باشند، به اصول و مبانی احاطه داشته باشند و تمام جوانب دین را به نحوی ارتقاء دهیم که این‌ها به تمام جوانب دین، توجه داشته باشند که فقط به یک جای تخصصی، ممحض نشوند. چون الآن فضا این‌طور است که می‌گویند بهتر است که ما در امور دینی به‌صورت تخصصی پیش برویم که حرف خیلی درستی هم است، ولی این مسئله باعث نشود که شخص، احاطه‌ی به کلیت دین نداشته باشد. لذا یکی از چیزهایی که باعث میشود که این اختلال پیش نیاید این است که سطح علمی پاسخگویانمان را بالا ببریم.
نکته‌ی دیگر هم این است که ما باید در نظر بگیریم که منتظر ایجاد شبهه نباشیم، یعنی سعی کنیم که قبل از اینکه شبهه ایجاد شود، ما برای آن پاسخ‌های متقنی داشته باشیم و تولید کنیم تا به محض اینکه شبهه ایجاد شد، این‌ها را عرضه کنیم. چون وقتی یک شبهه ایجاد میشود تا زمانی که به آن شبهه پاسخ داده شود، خود همین زمان باعث میشود که برای خیلی از افراد مشکلاتی ایجاد شود و خیلی از افراد هم اصلاً به دنبال جواب شبهه نمی‌روند. لذا ما باید سعی کنیم که جواب شبهات و حتی چیزهایی که احتمال می‌دهیم که بعداً تبدیل به شبهه شوند را از قبل آماده کرده باشیم و جواب‌هایش را ایجاد کنیم و در شبکه‌های مختلفی که می‌توانیم داشته باشیم، عرضه کنیم.
دیگر اینکه مخاطب‌سنجی کنیم. الآن شاید فضایی باشد که ما سطوح مخاطبین خودمان را در نظر بگیریم و ببینیم که این شبهات در چه سطح‌هایی ایجاد میشود و بتوانیم قبل از اینکه آن شبهه ایجاد شود، ما برای سطوح مختلف آن شبهات را شناسایی کنیم و به آنها پاسخ دهیم و ظرفیت‌هایی که می‌توانیم برای انتشار پاسخ به شبهات، ایجاد کنیم، این‌ها را هم مدنظر بگیریم. از تمام ابزاری که می‌توانیم ایجاد کنیم، استفاده کنیم، چه از شبکه‌های ماهواره‌ای، چه از شبکه‌های تلویزیونی، چه از رسانه، چه از اینترنت و چه از شبکه‌های مجازی باید تا جایی که می‌توانیم برای پاسخگویی به شبهات استفاده کنیم.
در بحث پاسخگویی به شبهات دینی لازم است که راجع به کلیت خود شبهه که اصلاً خود شبهه چیست و فلسفه‌ی شبهه چیست، شبهه چرا ایجاد میشود و علل ایجاد شبهه چیست هم تحقیقاتی انجام دهیم. یک‌سری تحقیقات راجع به اصل این موضوع هم صورت بگیرد؛ یعنی صرفاً این نباشد که شبهه بیاید و ما فقط به شبهات پاسخ دهیم. علل و عوامل حتماً شناسایی شود و با آنها مقابله شود و حتی پاسخگویان ما هم به این مسائل توجه داشته باشند.
البته در کنار پاسخگویی به شبهات، شبهات هم باید دسته‌بندی و طبقه‌بندی شوند، عامل بعضی از شبهات در حقیقت خود فرد نیست و از بیرون به او القاء میشود، بعضی از شبهات از درون خود فرد است که ممکن است ابعاد روانشناسی داشته باشد و ابعاد دیگری داشته باشد. سطوح مختلف و ابعاد مختلف باید شناسایی شود که لازم است کسانی که به این شبهات پاسخ می‌دهند هم دسته‌بندی شوند. گاهی اوقات یک شبهه‌ای که برای شخصی ایجاد میشود به خاطر مسائل روانشناسی است که شخص دارد، اگر پاسخگو بتواند مشکل روانشناسی و روانی شخص را حل کند، خودبه‌خود شبهه حل میشود. لذا بهترین کار این است که ما به پاسخگویان توجه داشته باشیم و هر کدام را بر اساس دیدگاهی که داریم و بر اساس سطوحی که می‌خواهند کار کنند، تقسیم کنیم. چه اشکالی دارد کسی که می‌خواهد به شبهات پاسخ دهد، در مباحث روانشناسی هم کارکرده باشد، در مباحث اجتماعی و فرهنگی کارکرده باشد که بعداً بتواند در پاسخ به شبهات موفق‌تر باشد.
راهکارها:
1. نباید برای پاسخگویی منتظر ایجاد شبهه بود، قبل از گستردن شبهه باید پاسخ‌ها را فراهم کرد.
2. باید رویکرد پاسخگویی اصلاح شود تا سرعت جوابگویی به شبهات بالا برود.
3. از فضا و ظرفیت‌های جدید برای پاسخگویی به شبهات استفاده شود.
4. باید سطح علمی پاسخگویان ارتقا یابد.
5. باید به افراد آموزش‌های تخصصی مواجهه با شبهه داد.
6. باید در پاسخگویی مخاطب‌سنجی کرد تا متناسب با سطح مخاطبان پاسخ‌ها تدارک دیده شود.
7. در بحث پاسخگویی به شبهات دینی شناخت شبهه، فلسفه‌ی شبهه چیست، علل ایجاد شبهه و... هم لازم است.
8. پاسخ‌دهنده به شبهه‌ها باید مهارت‌های روانشناسی، اطلاعات جامعه‌شناختی و... هم داشته باشد.
9. هنگام پاسخگویی نباید فقط به شبهه به ماهو شبهه توجه کرد بلکه باید در جواب کلیّت دین را در نظر گرفت.
10. باید اصول و مبانی دین‌داری را از ابتدا برای فرد حل کنیم تا در مواجهه با شبهات دچار سستی و تنزّل نشود.
11. باید مردم را در قبال شبهات با توجه بیشتر به اصول دین داری به نسبت فروع واکسینه کرد.
12. باید در پاسخ گویی به جای ابزار جدلی از ابزار عقلی بهره گرفت.
13. باید با دسته‌بندی شبهات به زمینه های بروز (فردی، روانشناختی، اقتصادی و...) آنها توجه کرد تا پاسخ گویی کامل انجام شود.
