4. پيشينّه «ولايت فقيه» با صبغه كلامی در صورت توسعه در معنا به زمان پيامبر صلّی اللّه عليه و اله باز می گردد؛ چرا كه خود حضرت به عنوان مؤسّس فقه و اسلام «رئيس الفقها» به شمار می آيند؛ و در صورت قصد معنای اصطلاحی برای فقيه، تاريخچه آن دست كم به زمان شيخ مفيد رحمه اللّه باز می گردد.

5. اگر از مبنا و منشأ مشروعيّت «ولايت فقيه» سخن بگوييم، اين، بحثی كلامی است؛ چرا كه اصل، عدم ولايت است، جز ولايت خداوند و هر شخص ديگری كه مأذون از سوی خداوند باشد.

6. اگر از تكليف فقيه در پذيرش ولايت يا وجوب اطاعت از وی از جانب مردم سخن بگوييم، در محدوده علم فقه به بحث از «ولايت فقيه» پرداخته ايم.

7. هيچ جامعه بشری نمی تواند بدون حكومت و حاكم، در آسايش و امنيّت به سر ببرد؛ بنابراين نياز به حكمران، نيازی ضروری است.

8. اسلام به عنوان دينی كه برنامه كاملی را برای هدايت بشر در دنيا و آخرت آورده است، سرشار از دستورات و احكام اجتماعی و سياسی است، به طوری كه اگر اين مقدار از احكام را از اسلام جدا كنند، بسياری از مسايل اسلام از بين خواهد رفت.

9. در مورد منشأ حاكميّت، ديدگاه های گوناگونی وجود دارد؛ از جمله نظريّه خاستگاه الهی، نظريّه ژنتيك و نظريّه قرارداد اجتماعی.

10. حاكميّت، اصالتا و بالذّات از آن خداست و منشأ آن ربوبيّت و مالكيّت مطلق الهی است.

11. اين ولايت و ربوبيّت، به دو بخش تكوينی و تشريعی تقسيم می شود.

12. براساس ربوبيّت و ولايت تشريعی، خداوند و با استناد به دلايل عقلی هم چون حكمت و لطف الهی، جعل حاكم الهی از سوی خداوند ضروری است.

13. اين لطف و حكمت الهی، منحصر به زمان غيبت نيست؛ بلكه شامل همه زمان ها می شود.

14. بر عهده گرفتن زمام امور مسلمانان، مستلزم دارا بودن صفاتی از جمله صلاحيّت علمی (فقه) و صلاحيّت اخلاقی (عدالت) است.

15. در صورت حضور مصداق كامل فقاهت و عدالت يعنی امام معصوم عليه السّلام، تنها كسی كه حكومت و ولايتش مشروع است، شخص اوست؛ امّا در زمان غيبت، هر كه بتواند بيشترين نزديكی و قرب را به اين صفات به دست آورد، حكومتش مشروعيّت خواهد داشت.

16. افزون بر دلايل عقلی بر مشروعيّت حكومت و ولايت فقيه، دلايل نقلی و هم چنين دلايل مركّب از عقل و نقل، مشروعيّت ولايت فقيه را تأييد می كنند.

2- 6. نتيجه گيری

براساس آن چه گذشت، می توان نتيجه گرفت كه بحث از ولايت فقيه همانند بسيار از مباحث ديگر می تواند از دو جنبه مورد بررسی گيرد:

الف) بررسی وظايف فقيه در دوران غيبت؛

ب) مبنا و منشأ مشروعيّت ولايت و حكومت فقيه.

اگر به بررسی وظيفه فقيه بپردازيم، از آن جا كه بحث وارد در تعيين تكليف برای فقها می شود، بحثی كاملا فقهی است؛ امّا اگر به بررسی مبنای ولايت داشتن فقيه بپردازيم، از آن جا كه هر گونه ولايتی به غير از ولايت الهی مردود و غير مشروع است و ولايت از افعال الهی است، بنابراين، بحث از آن وارد حوزه علم كلام می شود و جايگاه اصلی آن، اين علم است.

در ضمن در اين نوشته، جايگاه بحث از «ولايت فقيه» در علم كلام معلوم شد و اين نتيجه به دست آمد كه افزون بر مبحث توحيد از اصول دين كه به اثبات ربوبيّت الهی می پردازد و هرگونه ولايتی را كه دارای سرچشمه الهی است مشروع می داند، مبحث امامت نيز به عنوان رهبری جامعه اسلامی و نيابت فقها از ائمّه عليهم السّلام، چه به نصب خاصّ و چه به نصب عامّ، جايگاه ديگری برای طرح اين بحث است.

فهرست منابع:

قرآن
نهج البلاغه
منابع فارسی
1. رودی و ديگران، كارلتون كلايمر، آشنايی با علم سياست، ترجمه بهرام ملكوتی، چاپ دوم، تهران، امير كبير، 1351 ش.
2. مطهّری، مرتضی، آشنايی با علوم اسلامی (كلام، عرفان)، چاپ يازدهم، قم، صدرا، 1371 ش
3. مصباح يزدی، محمّدتقی، آموزش عقايد، چاپ پانزدهم، تهران، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامی، 1376 ش.
4. سعيدی مهر، محمد، آموزش كلام اسلامی، چاپ دوم، قم، كتاب طه، 1381 ش.
5. آشتيانی، اساس التوحيد، تهران، دانشگاه تهران، 1330 ش.
6. مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، قم، صدرا، 1373 ش.
7. غرويان، محسن و ...، بحثی مبسوط در آموزش عقايد، قم، دار العلم، 1371 ش.
8. امينی، ابراهيم، بررسی مسايل كلّی امامت، چاپ دوّم، قم، دفتر تبليغات اسلامی، [بی تا].
9. عالم، عبد الرّحمان، بنيادهای علم سياست، چاپ اوّل، تهران، نشرنی، 1373 ش.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 168
10. مطهّری، مرتضی، پيرامون جمهوری اسلامی، قم، صدرا، [بی تا].
11. جوادی آملی، عبد اللّه، پيرامون وحی و رهبری، چاپ دوّم، تهران انتشارات الزّهرا، 1369 ش.
12. جهان بزرگی، احمد، پيشينه تاريخی ولايت فقيه، [بی جا]، كانون انديشه جوان، 1377 ش.
13. لوبون، گوستاو، تاريخ تمدّن اسلام و عرب، ترجمه سيّد هاشم حسينی، تهران، چاپ اسلاميّه، [بی تا].
14. مصباح يزدی، محمّد تقی، حكومت اسلامی و ولايت فقيه، چاپ دوّم، تهران، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامی، 1372 ش.
15. كديور، محسن، حكومت ولايی، چاپ اوّل، تهران، نشرنی، 1377 ش.
16. شيرازی، قطب الدين، درّة التاج، چاپ سوم، تهران، انتشارات حكمت، 1369 ش
17. ربّانی گلپايگانی، علی، دين و دولت، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی، 1377 ش.
18. سروش، محمّد، دين و دولت در انديشه اسلامی، چاپ اوّل، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامی، 1378 ش.
19. مصباح يزدی، محمّد تقی، راه و راهنما شناسی، چاپ اوّل، قم، انتشارات مؤسّسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی قدّس سرّه، 1376 ش.
20. رازی، ابو الفتوح، روض الجنان و روح الجنان، چاپ دوّم، مشهد، مؤسّسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1378 ش.
21. لاهيجی، عبد الرزّاق، سرمايه ايمان، چاپ دوّم، تهران، انتشارات الزّهرا، 1346 ش.
22. ارسطو، سياست، ترجمه حميد عنايت، چاپ اوّل، تهران، شركت سهامی كتاب های جيبی، 1358 ش.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 169
23. صفايی، سيّد احمد، علم كلام، چاپ پنجم، دانشگاه تهران، [بی تا].
24. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی قدّس سرّه، فلسفه سياست، قم، 1377 ش.
25. قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران.
26. روسو، ژان ژاك، قرارداد اجتماعی، ترجمه غلام حسين زيرك زاده، چاپ هفتم، تهران، انتشارات اديب، 1368 ش.
27. لاهيجی، عبد الرزّاق، گوهرمراد، تحقيق زين العابدين قربانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372 ش.
28. دهخدا، علی اكبر، لغت نامه، چاپ اوّل، تهران، دانشگاه تهران، 1373 ش.
29. هابز، توماس، لوياتان، ترجمه حسين بشيريه، چاپ اوّل، تهران نشرنی، 1380 ش.
30. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، [بی تا].
31. باهنر، محمّد جواد، مواضع ما در ولايت و رهبری، چاپ دوّم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373 ش.
32. قرشیّ، باقر شريف، نظام حكومتی و اداری در اسلام، ترجمه عبّاس علی سلطانی، مشهد، بنياد پژوهش های اسلامی، 1369 ش.
33. كديور، محسن، نظريّه های دولت در فقه شيعه، چاپ اوّل، تهران، نشرنی، 1376 ش.
34. مطهّری، مرتضی، ولاءها و ولايت ها، قم، صدرا، [بی تا].
35. موسوی خمينی قدّس سرّه، سيّد روح اللّه، ولايت فقيه، چاپ اوّل، تهران، مؤسّسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی قدّس سرّه، 1373 ش.
36. معرفت، محمّد هادی، ولايت فقيه، قم، مؤسّسه فرهنگی انتشاراتی التّمهيد، 1377 ش.
37. هادوی تهرانی، مهدی، ولايت فقيه، قم، كانون انديشه جوان، 1377 ش.
38. جوادی آملی، عبد اللّه، ولايت فقيه رهبری در اسلام، چاپ اوّل، تهران، مركز نشر فرهنگی رجاء، 1367 ش.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 170
39.، ولايت فقيه ولايت فقاهت و عدالت، چاپ اوّل، قم، نشر اسراء، 1378 ش.
40. فرامرز قراملكی، احمد، هندسه معرفتی كلام جديد، مؤسسه فرهنگی دانش و انديشه معاصر، 1378 ش.
منابع عربی
1. الآصفی، محمّد مهدی، الاجتهاد و التّقليد، چاپ سوّم، [بی جا]، مركز الغدير للدّراسات الاسلاميّه، 1416 ق.
2. الحسينیّ الخامنه ای، السيّد علی، اجوبة الاستفتاءات، بيروت، دار الحقّ، 1416 ق.
3. الشيخ الطبرسی، ابو منصور، الاحتجاج، تحقيق السيد محمد باقر الخراسان، النجف، دار النعمان، [بی تا].
4. الفارابی، ابو نصر، احصاء العلوم، چاپ اول، بيروت، دار و مكتبة الهلال، [بی تا].
5. القاضی، ابی يعلی، الاحكام السّلطانيّه، چاپ دوّم، قم دفتر تبليغات اسلامی، 1406 ق.
6. البغدادیّ الماوردی، ابی الحسن، الاحكام السّلطانيّه، چاپ اوّل، بيروت، دار الكتب العلميّه، 1405 ق.
7. الفرّاء، ابی يعلی، الاحكام السّلطانيّه، چاپ سوم، مصر، شركت چاپ مصطفی البابی، 1408 ق.
8. الشّيخ المفيد، الاختصاص، قم، جامعه مدرّسين، [بی تا].
9. المرتضی، علم الهدی، الذخيرة فی علم الكلام، تهران، مؤسسة النشر الاسلامی، 1411 ق.
10. التّبريزی، جواد، ارشاد الطّالب الی التّعليق علی المكاسب، چاپ سوم، قم، اسماعيليان، 1416 ق.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 171
11. الحائری، سيّد كاظم، اساس الحكومة الاسلامية، چاپ اوّل، بيروت، الدّار الاسلاميّه، 1399 ق.
12. الحيدری، سيد علی نقی، اصول الاستنباط، چاپ اوّل، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمية، 1370 ش.
13. الكلينی، ابی جعفر، الاصول من الكافی، تهران، مكتبة الصّدوق، 1318 ق.
14. الرازی، ابو حاتم، اعلام النبوة، تهران، انجمن شاهنشاهی فلسفه ايران، 1397 ق.
15. الغزالی، ابو حامد، الاقتصاد فی الاعتقاد، چاپ اوّل، بيروت، دار و مكتبة الهلال، 1993 م.
16. السبحانی، جعفر، الالهيات، چاپ سوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1416 ق.
17. العلّامد الحلّی، الباب الحادی عشر، مشهد، مؤسّسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1368 ش.
18. المجلسی، محمّد باقر، بحار الانوار، چاپ سوم، بيروت، مؤسّسه وفاء، 1403 ق.
19. الموسویّ الخمينی قدّس سرّه، سيّد روح اللّه، بدائع الدّرر فی قاعدة نفی الضّرر، چاپ دوّم، قم، مؤسّسه تنظيم و نشر آثار امام قدّس سرّه، 1414 ق.
20. الماتريدی، البداية فی اصول الدين، [بی جا]، [بی نا]، [بی تا].
21. الخرّازی، محسن، بداية المعارف الالهيّه، قم، مركز مديريّت حوزه علميّه قم، 1367 ش.
22. المنتظری، حسين علی، البدر الزّاهر، قم، چاپخانه حكمت، 1378 ق.
23. الطّوسی، ابو جعفر محمّد بن حسن، التّبيان فی تفسير القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربی، [بی تا].
24. العلّامة الحلّی، تذكرة الفقها، چاپ اوّل، قم، مؤسّسه آل البيت، 1414 ق.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 172
25. الجرجانی، مير سيد شريف، التعريفات، چاپ سوم، بيروت، دار الكتب العلمية، 1408 ق.
26. الماتريدی، التوحيد، چاپ اوّل، اسكندرية، دار الجامعات المصرية، [بی تا].
27. النجفی، محمد حسن، جواهر الكلام، بيروت، دار احياء التراث العربی، [بی تا].
28. الحدود و الحقايق، الذكری الالفية للشيخ الطوسی، دانشگاه مشهد، 1350 ش.
29. الحلّی، محمّد بن ادريس، السّرائر، چاپ دوّم قم، مؤسّسه نشر اسلامی، 1411 ق.
30. ابن هشام، سيره ابن هشام، بيروت، دار احياء التّراث العربی، [بی تا].
31. الشّريف المرتضی، الشّافی، چاپ دوّم، قم، مؤسّسه اسماعيليان، 1410 ق.
32. القوشجی، شرح تجريد العقايد، چاپ سنگی، منشورات رضی، [بی تا].
33. الشّريف المرتضی، شرح جمل العلم و العمل، چاپ اوّل، [بی جا]، دار الاسوه، 1414 ق.
34. مجمع البحوث الاسلامية، شرح المصطلحات الكلامية، مؤسسة الطبع و النشر فی الآستانة الرضوية المقدسة. [بی تا].
35. شرح العبارات المصطلحة، الذكری اللالفية للشيخ الطوسی، دانشگاه مشهد، 1350 ش.
36. التّفتازانی، سعدالدّين، شرح المقاصد، چاپ اوّل، قم، انتشارات شريف رضیّ، 1370 ش.
37. الجرجانی، علی بن محمّد، شرح المواقف، چاپ اوّل، قم، انتشارات شريف رضیّ، 1370 ش.
38. ابن ابی الحديد، شرح نهج البلاغه، چاپ دوّم، [بی جا]، دار احياء الكتب العربيّه، 1385 ق.
39. ابو علی سينا، الشفا، الهيّات، قم، مكتبة آيت اللّه العظمی المرعشی النّجفی، 1404 ق.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 173
40. اللّاهيجی، عبد الرّزّاق، شوارق الالهام، تهران، مكتبة فارابی، 1401 ق.
41. الجوهری، اسماعيل بن حمّاد، الصّحاح، چاپ چهارم، بيروت، دار العلم للملايين، 1404 ق.
42. المظفّر، محمّد رضا، عقايد اللاماميّه، تهران، مكتبة نينوا، [بی تا].
43. الفيض الكاشانی، علم اليقين فی اصول الدّين، [بی جا]، انتشارات بيدار، 1400 ق.
44. النّراقی، احمد بن محمّد عوائد الايّام، [بی جا]، مكتب الاعلام الاسلامی، 1375 ش.
45. الشيخ الانصاری، القضاء و الشهادات، چاپ اول، قم، مطبعة الباقری، 1415 ق.
46. الحلبی، ابوالصّلاح، الكافی فی الفقه، اصفهان، مكتبة الامام امير المؤمنين عليه السّلام، 1362 ش.
47. ابن الاثير الجزری، ابی الحسن، الكامل فی التّاريخ، بيروت، دار الفكر، 1398 ق.
48. الموسویّ الخمينی قدّس السرّه، سيّد روح اللّه، كتاب البيع، قم، مؤسّسه اسماعيليان، [بی تا].
49. الطّوسی، ابو جعفر، كتاب الغيبه، چاپ اوّل، قم، مؤسّسه معارف اسلامی، 1411 ق.
50. الاربلی، علیّ بن عيسی، كشف الغمّه، ترجمه علیّ بن حسين زواره ای، تهران، چاپ اسلاميّه، 1381 ق.
51. العلّامة الحلّی، كشف المراد فی شرح تجريد الاعتقاد، تحقيق حسن حسن زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1419 ق.
52. العلّامة الحلّی، كشف المراد فی شرح تجريد الاعتقاد، ترجمه ابو الحسن شعرانی، تهران، چاپ اسلاميّه. 1351 ش.
53. الهندی، علاء الدّين، كنز العمّال، بيروت، مؤسّسه الرّساله، 1409 ق.
54. الخراسانی، سيد محمد كاظم، كفاية الاصول، چاپ اول، بيروت، مؤسسة آل البيت، 1411 ق.
55. الشيخ الطوسی، كمال الدين و تمام النعمة، [بی جا]، مؤسسة النشر الاسلامی، 1405 ق.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 174
56. ربّانی گلپايگانی، علی، ما هو علم الكلام، چاپ اوّل، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامی، 1376 ش.
57. الطريحی، فخر الدين، مجمع البحرين، چاپ دوم، تهران، انتشارات مرتضوی، [بی تا].
58. المقدّس الاردبيلی، احمد، مجمع الفايدة و البرهان، چاپ اوّل، قم، مؤسّسه نشر اسلامی، 1409 ق.
59. البرقی، ابو جعفر، المحاسن، چاپ دوّم، قم، دار الكتب الاسلاميّه، [بی تا].
60. شرف الدّين، سيّد عبد الحسين، المراجعات، چاپ سوّم، تهران، مؤسّسه بعثت، 1408 ق.
61. الشهيد الثانی، مسالك الافهام، چاپ اول، [بی جا]، مؤسسة المعارف الاسلامية، 1416 ق.
62. الغزالی، ابو حامد، المستصفی من علم الاصول، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1417 ق.
63. عبد الجبّار، ابو الحسن، المغنی فی ابواب التّوحيد و العدل، قاهره، الدّار المصريّة، [بی تا].
64. الرّاغب الاصفهانی، ابی القاسم الحسين بن محمّد، المفردات لالفاظ القرآن الكريم، چاپ دوّم، تهران، دفتر نشر كتاب، 1404 ق.
65. ابن خلدون، عبد الرّحمان مقدّمه، چاپ اوّل، بيروت، دار القلم، 1978 م.
66. الشّيخ المفيد، المقنعه، چاپ دوّم، قم، مؤسّسه نشر اسلامی، 1410 ق.
67. احمدی، علی، مكاتيب الرّسول، چاپ سوّم، نشر يس، 1363 ش.
68. الانصاری، مرتضی، المكاسب، چاپ سنگی، [بی تا].
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 175
69. الموسویّ الخمينی قدّس سرّه، سيّد روح اللّه، المكاسب المحرّمه، قم، المطبعة المعلميّة، 1318 ق.
70. الآملی، محمّد تقی، المكاسب و البيع، قم، مؤسّسة نشر اسلامی، 1413 ق.
71. الموسوی الخمينی قدّس سرّه، سيد روح اللّه، مناهج الوصول الی علم اصول، چاپ اوّل، قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار الامام الخمينی قدّس سرّه، 1373 ش.
72. الايجی، عبد الرّحمان بن احمد، المواقف فی علم الكلام، بيروت، عالم الكتاب، [بی تا].
73. الطّباطبايی، محمد حسين، الميزان فی تفسير القرآن، چاپ دوّم، قم، اسماعيليان، [بی تا].
74. الشهرستانی، عبد الكريم، نهاية الاقدام فی علم الكلام، [بی جا]، مكتبة الثقافة الدينية، [بی تا].
75. الطّوسی، ابو جعفر، النّهايه فی مجرّد الفقه و الفتاوی، چاپ اوّل، بيروت، دار الكتاب العربی، 1390 ق.
76. مكدرموت، مارتين، نظريات علم الكلام عند الشيخ المفيد، چاپ اوّل، مشهد، مؤسسة الطبع و النشر، 1371 ش.
77. نور الدّين، سيّد عبّاس كاظم، وحدة المرجعية و القيادة، چاپ اوّل، مشهد، مؤسسة الطبع و النشر، 1371 ش.
78. الحرّ العاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشيعه، چاپ اوّل، قم، مؤسّسة آل البيت، 1412 ق.
79. الاراكی، محسن، الولاية الالهية و ولاية الفقيه، چاپ اوّل، قم، مجمع الفكر الاسلامی، 1413 ق.
80. الآصفی، محمّد مهدی، ولاية الامر، [بی جا]، مركز العالمی للبحوث و التّعليم الاسلامی، 1416 ق.
                        ولايت فقيه انديشه ای كلامی، ص: 176
81. الحائری، سيّد كاظم، ولاية الامر فی عصر الغيبة، چاپ اوّل، قم، مجمع الفكر الاسلامی، 1414 ق.
مجلّه
1. مؤمن، محمّد، «مبادی ولايت فقيه»، مجله حكومت اسلامی، س 1، ش 2، ص 6، 1375 ش.
2. شفيعی، سيّد علی، «مشروعيّت ولايت فقيه»، مجله حكومت اسلامی، س 1، ش 2، ص 24، 1375 ش.
نرم افزار
1. مركز معجم فقهی، معجم فقهی، نسخه سوم، 1379 ش.