نامه(45)
ومن كتاب له عليه السلام
إلى عثمان بن حنيف الاَنصاري وهو عامله على البصرة، وقد بلغه أنه دعي إلى وليمة قوم من أهلها، فمضى إليهم
أَمَّا بَعْدُ، يَابْنَ حُنَيْفٍ، فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رَجُلاً مِنْ فِتْيَةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إلى مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَيْهَا، تُسْتَطَابُ لَكَالاََْلْوَانُ وَتُنْقَلُ إِلَيْكَ الْجِفَانُ وَمَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِيبُ إِلى طَعَامِ قَوْمٍ، عَائِلُهُمْمَجْفُوٌّ وَغَنِيُّهُمْ مَدْعُوٌّ. فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُمِنْ هذَ الْمَقْضَمِ، فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيْكَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ وَمَا أَيْقَنْتَ بِطِيبِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ.
أَلاَ وَإِنَّ لِكُلِّ مَأمُومٍ إِمَاماً، يَقْتَدِي بِهِ، وَيَسْتَضِيءُ بِنُورِ عِلْمِهِ. أَلاَ وَإِنَّ إِمَامَكُمْ قَدِ اكْتَفَى مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ وَمِنْ طُعْمِهِبِقُرْصَيْهِ أَلاَ وَإِنَّكُمْ لاَ تَقْدِرُونَ عَلَى ذلِكَ، وَلكِنْ أَعِينُوني بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ، [وَعِفَّةٍ وَسَدَادٍ]ش. فَوَاللهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً وَلاَ ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً،وَلاَأَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً
بَلَى! كَانَتْ في أَيْدِينَا فَدَكٌ مِنْ كلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّماءُ، فَشَحَّتْ عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ، وَسَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِينَ، وَنِعْمَ الْحَكَمُ اللهُ. وَمَا أَصْنَعُ بِفَدَكٍوَغَيْرِ فَدَكٍ، وَالنَّفْسُ مَظَانُّهَافِي غَدٍ جَدَثٌ تَنْقَطِعُ فِي ظُلْمَتِهِ آثَارُهَا، وَتَغِيبُ أَخْبَارُهَا، وَحُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا، وَأَوْسَعَتْ يَدَا حَافِرِهَا، لاَََضْغَطَهَاالْحَجَرُ وَالْمَدَرُ وَسَدَّ فُرَجَهَاالتُّرَابُ الْمُتَرَاكِمُ، وَإِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَابِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الاََْكْبَرِ، وَتَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ
وَلَوْ شِئْتُ لاَهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ، إِلَى مُصَفَّى هذَا الْعَسَلِ، وَلُبَابِ هذَا الْقَمْحِ، وَنَسَائِجِ هذَا الْقَزِّ وَلكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ، وَيَقُودَنِي جَشَعِيع)إِلَى تَخَيُّرِ الاََْطْعِمَةِ ـ وَلَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوِ بِالْـيَمَامَةِ مَنْ لاَطَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ وَلاَ عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ ـ أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً وَحَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى وَأَكْبَادٌ حَرَّى أَوْ أَكُونَ كَمَا قَالَ الْقَائِلُ:
وَحَسْبُكَ دَاءً أَنْ تَبِيتَ بِبِطْنَةٍوَحَوْلَكَ أَكْبَادٌ تَحِنُّ إِلَى الْقِدِّ
أَأَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ: أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ، وَلاَ أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ الدَّهْرِ، أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِالْعَيْشِ! فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ، كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا، أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا تَكْتَرِشًُّ) مِنْ أَعْلاَفِهَا وَتَلْهُو عَمَّا يُرَادُ بِهَا، أَوْ أُتْرَكَ سُدىً، أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً، أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلاَلَةِ، أَوْ أَعْتَسِفَطَرِيقَ الْمَتَاهَةِ وَكَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ:
إِذَا كَانَ هذَا قُوتُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ، فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الاََْقْرَانِ وَمُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ. أَلاَ وَإِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَأَصْلَبُ عُوداً، وَالْرَّوَائِعَ الْخَضِرَةَأَرَقُّ جُلُوداً، وَالنَّابِتَاتِ العِذْيَةَأَقْوَى وَقُوداً وَأَبْطَأُ خُمُوداً، وَأَنَا مِنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله كَالصِّنْوِ مِنَ الصِّنْوِ وَالذِّرَاعِ مِنَ الْعَضُدِ
وَاللهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِي لَمَا وَلَّيْتُ عَنْهَا، وَلَوْ أَمْكَنَتِ الْفُرَصُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَيْهَا،سَأَجْهَدُفِي أَنْ أُطَهِّرَ الاََْرضَ مِنْ هذَا الشَّخْصِ الْمَعْكُوسِ، وَالْجِسْمِ الْمَرْكُوسِ حَتَّى تَخْرُجَ الْمَدَرَةُمِنْ بَيْنِ حَبِّالْحَصِيدِ
إِلَيْكَ عَنِّييَا دُنْيَا، فَحَبْلُكِ عَلَى غَارِبِكِ قَدِ انْسَلَلْتُ مِنْ مَخَالِبِكِ وَأَفْلَتُّ مِنْ حَبَائِلِكِ وَاجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِكِ أَيْنَ الْقُرُونُ الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ بَمَدَاعِبِكَ! أَيْنَ الاَُْمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِكِ؟! هَاهُمْ رَهَائِنُ الْقُبُورِ، وَمَضَامِينُ اللُّحُودِ وَاللهِ لَوْ كُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً، وَقَالَباً حِسِّيّاً، لاَََقَمْتُ عَلَيْكِ حُدُودَ اللهِ فِي عِبَادٍ غَرَرْتِهِمْ بِالاََْمَانِي، وَأُمَمٍ أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي وَمُلُوكٍ أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ، وَأَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلاَءِ، إِذْ لاَ وِرْدَوَلاَ صَدَرَ
هَيْهَاتَ! مَنْ وَطِىءَ دَحْضَكِزَلِقَ وَمَنْ رَكِبَ لُجَجَكِ غَرِقَ، وَمَنِ ازْوَرَّ عَنْ حَبَائِلِكِ وُفِّقَ، وَالسَّالِمُ مِنْكِ لاَيُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ وَالدُّنْيَا عِنْدَهُ كَيَوْمٍ حَانَانْسِلاَخُهُ
اعْزُبِيل عَنِّي! فَوَاللهِ لاَ أَذِلُّ لَكِ فَتَسْتَذِلِّينِي، وَلاَ أَسْلَسُلَكِ فَتَقُودِينِي. وَايْمُ اللهِ ـ يَمِيناً أسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللهِ عَزَّوَجَلّ ـ لاَََرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهشُّمَعَها إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرتْ عَلَيْهِ مَطْعُوماً، وَتَقْنَعُ بِالْمِلْحِمَأْدُوماً وَلاَََدَعَنَّمُقْلَتِيكَعَيْنِ مَاءٍ، نَضَبَمَعِينُهَا مُسْتَفْرِغَةًدُمُوعَهَا.
أَتَمْتَلِىءُ السَّائِمَةُمِنْ رِعْيِهَافَتَبْرُكَ؟ وَتَشْبَعُ الرَّبِيضَةُمِنْ عُشْبِهَا فَتَرْبِضَت؟ وَيَأْكُلُ عَلِيٌّ مِنْ زَادِهِ فَيَهْجَعَ قَرَّتْ إِذاً عَيْنُهُإِذَا اقْتَدَى بَعْدَ السِّنِينَ الْمُتَطَاوِلَةِ بِالْبَهِيمَةِ الْهَامِلَةِ وَالسَّائِمَةِ الْمَرْعِيَّةِ!
طُوبَى لِنَفْسٍ أَدَّتْ إِلَى رَبِّهَا فَرْضَهَا، وَعَرَكَتْ بِجَنْبِهَا بُؤْسَهَا وَهَجَرَتْفِي اللَّيْلِ غُمْضَهَا حَتَّى إِذَا غَلَبَ الْكَرَىعَلَيْهَا افْتَرَشَتْ أَرْضَهَا،وَتَوَسَّدَتْ كَفَّهَا فِي مَعْشَرٍ أَسْهَرَ عُيُون تَجَافَتْ)عَنْمَضَاجِعِهِمْجُنُوبُهُمْ، وَهَمْهَمَتْبِذِك وَتَقَشَّعَتْبِطُولِاسْتِغْفَارِهِم ذُنُوبُهُمْ [. فَاتَّقِ اللهَ يَابْنَ حُنَيْفٍ، وَلْتَكْفُفْ أَقْرَاصُكَ لِيَكُونَ مِنْ النَّارِ خَلاَصُكَ
ترجمه
از نامه هاى امام عليه السلام به«عثمان بن حنيف انصارى»فرمانداربصره،پس از آن كه به حضرت گزارش داده شد،كه يكى از ثروتمندان بصره وى را به ميهمانى دعوت كرده و او پذيرفته است. [1]
اما بعد!اى پسر حنيف!به من گزارش داده شده كه مردى كه از متمكنان اهل«بصره» تو را به خوان ميهمانيش دعوت كرده،و تو به سرعت به سوى آن شتافته اى ،در حاليكه طعامهاى رنگارنگ، و ظرفهاى بزرگ غذا يكى بعد از ديگرى پيش تو قرار داده مى شد.من گمان نمى كردم تو دعوت جمعيتى را قبول كنى كه نيازمندانشان ممنوع،و ثروتمندانشان دعوت شوند.به آنچه مي خورى بنگر(آيا حلال است يا حرام؟). آنگاه آنچه حلال بودنش براى تو مشتبه بود از دهان بينداز و آنچه را يقين بپاكيزگى و حليتش دارى تناول كن!
آگاه باش!هر مامومى امام و پيشوائى دارد كه بايد به او اقتدا كند.
و از نور دانشش بهره گيرد،بدان امام شما از دنيايش به همين دو جامه كهنه و از غذاها بدو قرص نان اكتفا كرده است،آگاه باش!شما توانائى آنرا نداريد كه چنين باشيد امامرا باورع، تلاش عفت،پاكى و پيمودن راه صحيح يارى دهيد،بخدا سوگند من از دنياى شما طلا و نقرهاى نيندوخته ام، و از غنائم و ثروتهاى آن مالى ذخيره نكرده ام و براى اين لباس كهنه ام بدلى مهيا نساخته امو از زمين آن حتى يك وجب در اختيار نگرفته ام.و از اين دنيا بيش از خوراك مختصر وناچيزى بر نگرفته ام.اين دنيا در چشم من بى ارزشتر و خوارتر از دانه تلخى است كه بر شاخه درخت بلوطى برويد.
آرى از ميان آنچه آسمان بر آن سايه افكنده تنها فدك [2]دراختيار ما بود كه آن هم گروهى بر آن بخل و حسادت ورزيدند و گروه ديگرى آنرا سخاوتمندانه رها كردند(و از دست ما خارج گرديد)و بهترين حاكم خدا است.
مرا با«فدك»و غير فدك چكار؟در حاليكه جايگاه فرداى هر كس قبراو است كه در تاريكى آن آثارش محو،و اخبارش ناپديد مى شود.قبر حفره اى است كه هرچه بر وسعت آن افزوده شود و دست حفر كننده بازتر باشد،سرانجام سنگ و كلوخ آنرا پر مى كند، و جاهاى خالى آنرا خاكهاى انباشته مسدود مي نمايد من نفس سركش را با تقوا تمرين مي دهم و رام مىسازم، تا در آن روزبزرك و خوفناك با ايمنى وارد صحنه قيامت شود،در آنجا كه همه مى لغزند اوثابت و بى تزلزل بماند.(فكر نكن من قادر به تحصيل لذتهاى دنيا نيستم،به خدا سوگند)
اگر مى خواستم مى توانستم از عسل مصفا و مغز اين گندم، و بافته هاى اين ابريشم براى خود خوراك و لباس تهيه كنم.
اما هيهات كه هوا و هوس بر من غلبه كند،و حرص و طمع مرا وادار كند تا طعامهاى لذيذ را برگزينم.در حاليكه ممكن است در سرزمين«حجاز»يا«يمامه» كسى باشد كه حتى اميد بدست آوردن يك قرص نان نداشته باشد و نه هرگزشكمى سيرخورده باشد،آيا من با شكمى سير بخوابم در حاليكه در اطرافم شكم هاى گرسنه و كبدهاى سوزانى باشند؟و آيا آنچنان باشم كه آن شاعر گفته است«اين درد تو را بس كه شب با شكم سير بخوابى،در حاليكه در اطراف توشكمهائى گرسنه و به پشت چسبيده باشند»!
آيا به همين قناعت كنم كه گفته شود:من امير مؤمنانم؟اما با آنان در سختيهاى روزگار شركت نكنم؟!و پيشوا و مقتدايشان در تلخيهاى زندگى نباشم؟من آفريده نشدم كه خوردن خوراكيهاى پاكيزه مرا بخود مشغول دارد،همچون حيوان پروارى كه تمام همش،علف است،و يا همچون حيوان رهاشده اى كه شغلش چريدن و خوردن و پركردن شكم مي باشد.و از سرنوشتى كه در انتظار او است بى خبر است آيا بيهوده يا مهمل و عبث آفريده شده ام؟
آيا بايد سررشته دار ريسمان گمراهى باشم؟و يا در طريق سرگردانىقدم گذارم؟گويا مىبينم گويندهاى از شما مى گويد:«هر گاه اين(دو قرصنان)قوت و خوراك فرزند ابوطالب است بايد هم اكنون نيرويش بسستى گرائيده باشد و از مبارزات با همتايان و نبرد با شجاعان بازماند».
آگاه باشيد!درختان بيابانى چوبشان محكمتر است اما درختان سرسبز كه همواره در كنار آب قرار دارند پوستشان نازكتر(و كم دوامترند)،
درختانى كه در بيابان روئيده و جز با آب باران سيراب نمى گردند،آتششان شعله ورتر و پر دوامتر است،و من نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم همچون روشنى كه ازروشنائى ديگر گرفته شده باشد،و همچون ذراع نسبت به بازو هستم(بنابر اين روش او را از دست نميدهم) .به خدا سوگند اگر عرب براى نبرد با من پشت به پشت يكديگر بدهند من باين نبرد پشت نمى كنم و اگر فرصت دست دهد كه بتوانم آنرا مهار كنم بسرعت بسوى آنان خواهم شتافت.و بزودى تلاش خواهم كرد كه زمين را از اين شخص وارونه!و اين جسم كج انديش(معاويه) پاكسازم،تا سنگ و شن از ميان دانه ها خارج شود!
بخش ديگرى از اين نامه كه در پايان آن آمده:
اى دنيا!از من دور شو!افسارت را بر گردنت انداختم،تو را رها كردم من از چنگال تو رهائى يافته،و از دامهاى تو رسته ام و از لغزشگاه هايت دورى گزيده ام.كجايند پيشينيانى كه با شوخيهايت آنها را مغرور ساختى؟كجاهستند ملت هائى كه بازينت ها و زخارف خود آنها را فريفتى؟هان!آنها گروگان گورستان ها،و درون لحدها شده اند(اى دنيا!)سوگند بخدا اگر توشخصى ديدنى و قالبى حسى بودى،حدود خداوند را در مورد بندگانى كه آنهارا با آرزوها فريب داده اى بر تو جارى مى ساختم.و كيفر پروردگار را درمورد ملتهائى كه آنها را به هلاكت افكندى،و قدرتمندانى كه آنها را تسليم مرگ و نابودى نمودى و هدف انواع بلاها قرار دادى در آنجا كه نه راه پس داشته و نه راه پيش،درباره ات به مرحله اجرا مىگذاردم.
هيهات!كسي كه در لغزشگاهاى تو قدم گذارد،سقوط ميكند.كسى كه بر امواج بلاهاى تو سوار گردد غرق مى شود.(اما)كسى كه از دامهاى توخود را بر كنار دارد پيروز ميگردد.آنكه از دست تو سالم رسته از اين هيچ ناراحت نيست كه معيشت او به تنگى گرائيده، چرا كه دنيا در نظر او همچون روزى است كه زمان زوال و پايان گرفتنش فرا رسيده.
از من دور شو!سوگند بخدا!من رام تو نخواهم شد تا مرا خوارسازى، و زمام اختيارم را بدست تو نخواهم سپرد كه به هر كجا خواهى ببرى!بخدا سوگند،-سوگندى كه تنها مشيت خداوند را از آن استثناء مىكنم-آنچنان نفس خويش را به رياضت وادارم كه بيك قرص نان-هر گاه به آن دستيابم-كاملا متمايل شود و به نمك،بجاى خورش قناعت نمايد،و آنقدر از چشمهايم اشك بريزم كه همچون چشمهاى خشكيده،ديگر اشگم جارى نگردد.آيا همانگونه كه گوسفندان دربيابان شكم را پر مى كنند و مى خوابند،و يا دسته ديگرى از آنها در آغلها از علف سيرمي شوند و استراحت مى كنند،على عليه السلام هم بايد از اين زاد و توشه بخورد و به استراحت پردازد؟!در اين صورت چشمش روشن باد!كه پس از سالها عمر به چهارپايان رها شده و گوسفندانى كه در بيابان ميچرند اقتدا كرده است!!
خوشا بحال آن كس كه وظيفه واجبش را نسبت به پروردگارش ادا كرده سختى و مشكلات را تحمل نموده، خواب را در شب كنار گذارده،تا آنگاه كه براو غلبه كند روى زمين دراز بكشد و دست زير سر بگذارد و استراحت كند در ميان گروهى باشد كه از خوف معاد،چشمهايشان خواب ندارد پهلوهايشان براى استراحت در خوابگاهشان قرار نگرفته،همواره لبهايشان بذكر پروردگار درحركت است، گناهانشان بر اثر استغفار از بين رفته«آنها حزب الله اند،آگاه باشيدكه حزب الله رستگارانند»!(سوره مجادله(58)،آيه22)
بنابر اين اى پسر«حنيف»از خدا بترس!و بهمان قرصهاى نان اكتفا كن تا خلاصى تو از آتش جهنم امكان پذير گردد.
توضيحات
[1]قسمتى از اين نامه را كه از«و لو شئت لا هتديت الطريق...»شروع ميشود مرحوم«صدوق»در كتاب امالى در مجلس 90 آورده است.
ابن ابى الحديد در شرح خود در كنار فقراتى از اين نامه،جملات ديگرى براساس روايتى ديگر نقل كرده است.اين دلالت دارد بر اينكه وى بسند ديگرى درمورد اين نامه،دستيافته كه قسمتهائى از آن با آنچه در نهج البلاغه استتفاوت دارد بعنوان مثال در كنار توضيح اين جمله«الاوان امامكم قد اكتفى مندنياه بطمريه»مينويسد:
و در روايت ديگرى چنين آمده«قد اكتفى من الدنيا بطمريه و سد فورة جوعهبقرصيه لا يطعم الفلذة في حوليه الا فى يوم اضحيته»ملاحظه مىفرمائيد تفاوت بيناين جملات و آنچه در نهج البلاغه است زياد است،همانطور كه گفتيم اين خود دليلاست كه ابن ابى الحديد مدرك ديگرى غير از نهج البلاغه براى اين نامه در اختيار داشته است.
(شرح ابن ابى الحديد ج16 ص207)
(و مصادر نهج البلاغه ج3 ص373-374)
عثمان بن حنيف كيست؟
عثمان بن حنيف از اصحاب پيامبر است او در جنگ احد و تمام نبردهاى بعداز آن شركت داشته است.او در زمان عمر بن خطاب مسئول رسيدگى بزمين هاى عراق و گرفتن خراجه اى آن سرزمين بود.
پس از قتل عثمان،على(ع)او را فرماندار بصره قرار داد.
بعد از آنكه طلحه،زبير و عايشه ببصره رفتند،او را از بصره بيرون كردند.
سپس هنگاميكه امام(ع)در جنگ جمل پيروز شد عبد الله ابن عباس را والى قرارداد.و عثمان همراه آن حضرت بكوفه آمد و ساكن كوفه شد.
وى همچنان در كوفه بود.و در زمان معاويه از دنيا رفت.
(اسد الغابه جزء3 ص 371)
[2]فدك چه بود و چه شد!؟
فدك آن چنان كه مورخان نوشتهاند،قريه آبادى بوده،در حدود 140كيلومترى مدينه در قسمت خيبر.
فدك در سال هفتم هجرى بدست پيامبر اسلام افتاد.جريان آن از اينقرار بود:
پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم پس از محاصره خيبر و در هم شكستن قدرت يهود در آن محيط، وعطوفت و مهربانى آن حضرت نسبتبچند قريه از آن آباديها مردم آبادى فدك حاضرشدند با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مصالحه كنند كه نصف سر زمين آنها اختصاص بپيامبر(ص) داشته باشد و نصف ديگر از آن خودشان،در عين حال كشاورزى سهمپيامبر بعهده خود آنها باشد و در برابر زحماتشان مزد بگيرند بنابر اين با توجه به آيه6 سوره حشركه مىفرمايد:
«و ما افاء الله على رسوله منهم فما او جفتم عليه من خيل و لا ركاب،ولكن الله يسلط رسله على من يشاء و الله على كل شىء قدير»
اين قسمت زمين ملك پيامبر گرديد و پيامبر به آنگونه كه مىخواست در آنتصرف مىكرد تا آيه«و آت ذا القربى حقه»،(سوره اسراء(17)،آيه26.)حق ذوى القربى را به آنها بده نازل شد،
پيامبر از جبرئيل پرسيد منظور از اين آيه چيست؟پاسخ داد:فدك را به فاطمه ببخش تا براى او و فرزندانش مايه زندگى باشد و عوض از ثروتى باشد كه خديجه(ع)در راه اسلام مصرف كرده است.
پيامبر(ص)فاطمه(ع)را خواست و فدك را باو بخشيد،از اين ساعت ملكيت پيامبر پايان يافت و فدك ملك فاطمه(ع)شد.اين جريان تا زمان وفات پيامبر ادامه داشت.
ولى پس از رحلت آن حضرت و تسلط ابو بكر بر خلافت،فدك را از فاطمه(ع)گرفت و بعنوان رئيس حكومت در اختيار خود قرار داد فاطمه(ع)مطالبه ملكخودش را كرد و گفت اين نحله، عطيه و بخشش پيامبر است،ابو بكر در پاسخ از اومطالبه بينه و شاهد نمود تا بدين وسيله فاطمه ثابت كند كه فدك ملك او است.
گر چه از نظر اسلام،هر گاه ملكى در تصرف كسى بود از او در خواست بينه وشاهد نمىشود.
و نفس تصرف،دليل مالكيت است،بلكه كسى كه ادعاى خلاف آنرا داشته باشدبايد بينه اقامه كند زيرا او مدعى است و دليل بر اينكه فدك در تصرف زهراى اطهربوده واژه ايتاء در آيه شريفه«و آت ذا القربى حقه»مىباشد و نيز لفظ«اعطاء»و«اقطاع»كه در روايات آمده است.
با اين حال زهرا(ع)براى اثبات حقانيت خود،به ناچار اقامه بينه كرد،على(ع)وام ايمن هر دو شهادت دادند،كه فدك ملك زهرا است اما پاسخ ابو بكراين بود كه شهادت يك مرد و يك زن كافى نيست بلكه بايد دو مرد و يا يك مردو دو زن باشد.
البته زهرا به اين مسئله توجه داشت،ولى جريان اختلاف در اين مورد ازباب قضاوت نبود چرا كه در اينمورد ابو بكر،خود هم قاضى و هم طرف دعوا بشمار مى آمد اگر قضاوتى حقيقى بود مىبايست قاضى شخص سومى باشد.
بنابر اين مانند مورد بحثيك شاهد كافى بود كه گفته مدعى را تصديق كند و جريانپايان پذيرد،نه از باب يك قضاوت اسلامى.
در عين حال زهرا(ع)براى بار دوم على(ع)ام ايمن،اسماء بنت عميس،حسن و حسين را بعنوان شاهد همراه آورد اما باز هم مورد قبول خليفه واقعنشد،باين دليل كه على(ع)همسر فاطمه است و حسن و حسين فرزندان او هستند و طرففاطمه را خواهند گرفت و بنفع او شهادت خواهند داد.
اما اسماء بنت عميس بدان جهت گواهيش مورد قبول واقع نگرديد كه همسرجعفر ابن ابيطالب بوده و بنفع بنى هاشم شهادت ميدهد و ام ايمن نيز گواهيشپذيرفته نشد به اين جهت كه زنى است غير عرب و نمىتواند مطالب را روشن بيانكند.
اما بايد پرسيد آيا فاطمه،على،حسن و حسين(ع)كه بر اساس آيه33 سوره احزاب و رواياتى كه در شان نزول آن رسيده،كه از هر گناه و آلودگى پاكند،سخنشان مورد قبول نيست؟آيه سوره احزاب مىفرمايد:
انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهر كم تطهيرا:خداونداراده كرده كه شما اهلبيت را از هر گونه پليدى پاك گرداند حال چگونه سخنان آنها براى ابو بكر باور نكردنى است؟مطلبى است كه با ملاحظه آنچه ابن ابىالحديد از«على بن فارقى»نقل كرده مىتوان فهميد باين جريان در ذيل اشاره خواهي مكرد:
اما اينكه اسماء بنت عميس همسر جعفر بوده و به بنى هاشم علاقه دارد لذاشهادتش پذيرفته نيست،مطلب عجيبى است و جواب آن روشن است زيرادر قضاوت،اين شرط نشده كه دشمن انسان شهادت دهد،بلكه شرط شاهد عدالتاست علاوه مگر پيامبر گواهى نداده كه«اسماء اهل بهشت است؟»آيا اين فرموده پيامبر در باره اسماء براى عدالت اين بانوى پاك كافى نيست؟
اما اينكه ام ايمن عجمى است آيا شرط قبول شهادت عرب بودن است؟
و يا فصاحت و بلاغت؟يا جملاتى كه برساند گفته فلانى درست است؟!
آيا ام ايمن كه از زمان كودكى پيامبر در خانه آنها بوده و در ميان مردمحجاز زندگى ميكرده و حدود بيش از 60 سال از عمرش در ميان مردم حجاز ميگذردهنوز نميتوانسته بزبان عرب حرف بزند؟
راستى بايد پرسيد:على(ع)كه پيامبر او را«اقضى الامة»و«صديقاكبر»ميداند و ميگويد:
«حق با على است و على با حق است و حق همواره از على جدا نميشود»و او را ولى و سر پرست مؤمنان و اولى،نسبتبجان مؤمنان ميداند،شهادتشدر مورد قطعه باغى همچون فدك پذيرفته نيست؟!آن هم على كه ميگويد:
«اگر تمام جهان را در اختيار من بگذارند كه من پوست جوى را بزور از دهانمورچهاى بگيرم چنين نخواهم كرد»و تاريخ زندگى وى شاهد و گواه گفته هايش مى باشد.
آيا در اينجا شهادت بنا حق مىدهد؟!مسلما چنين نيستبلكه بايد گفت تمامتلاش زمامدار وقت اين بود كه«فدك»اين باغ پر در آمد در اختيار على و فاطمه(ع) قرار نگيرد،مبادا در آمدهاى آن را صرف در هم شكستن حكومت كنند.
طبق بعضى از تواريخ،پس از آنكه فاطمه(ع)اقامه بينه نمود،ابو بكر نامهفدك را باو داد، «فاطمه»نامه را گرفت و از نزد ابو بكر خارج شد.
در بين راه با عمر برخورد نمود،عمر پرسيد:فاطمه از كجا مى آئى؟درپاسخش فرمود:
از پيش،ابو بكر،او را خبر دادم كه«فدك»را پيامبر بمن بخشيده و براى او بينهاقامه كردم و او طى نامهاى فدك را بمن بازگرداند،عمر نامه را گرفت و بسوى ابو بكرباز گشت،به ابو بكر گفت:
فدك را تو بفاطمه دادهاى و نامه آن را نوشته اى؟ابو بكر جواب داد بلى!
عمر گفت:
على(ع)آنرا بسوى خود ميكشد،و ام ايمن زن است و حرفش مورد قبول نيست.سپس آب دهان را روى آن ريخت و آن را پاره كرد.
اما اينكه بچه دليل پيامبر آنرا بفاطمه بخشيده و در تصرف او بوده استبه دو روايت در اينجا اشاره ميكنيم:
1-در كتاب«كنز العمال»و همچنين در«مختصر»آن كه در حاشيه مسنداحمد آمده،در مسئله صله رحم از كتاب اخلاق،از«ابو سعيد خدرى»نقل شده،هنگامى كه آيه«و آت ذا القربى حقه»نازل شد پيامبر فاطمه عليها السلام راخواست و فرمود:
«يا فاطمه لك فدك»:فاطمه فدك از آن تو است.اين روايت را حاكم نيزدر تاريخش نقل كرده. 2-در تفسير«در المنثور»از اين عباس نقل شده،هنگامى كه آيه«و آتذا القربى حقه»نازل شد پيامبر فدك را بفاطمه بخشيد:(اقطع رسول الله فاطمه فدكا)(به كتاب فدك مراجعه فرمائيد).
جمله مورد بحث در نهج البلاغه:(بلى كانت فى ايدينا فدك فى كل ما اظلتهالسماء)خود دليل تصرف فاطمه است.
در اينجا بجريانى كه ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه آورده مى پردازيم وى ميگويد:
از«على ابن فارقى»مدرس مدرسه غربى بغداد پرسيدم:«آيا فاطمه درادعايش راست مىگفت؟ پاسخ داد بلى!
پرسيدم پس چرا ابو بكر فدك را وا اگذار نكرد با اينكه مىدانست فاطمه راستگو است؟
استاد تبسم نمود،سپس جمله لطيف و جالبى را در قالب خوشمزگى فرمود-با اينكه چندان اهل شوخى و مزاح نبود گفت:
اگر روز اول بمجرد ادعاى فاطمه فدك را باز ميگرداند،فردا فاطمه ادعاىخلافت همسرش را مطرح ميساخت و ميبايست ابو بكر از مقام خلافت كنارهگيرىكند،و در اين مورد عذر زمامدار خلافت پذيرفته نبود چرا كه با عمل نخستش اقراربه صداقت و راستگوئى دختر پيامبر كرده بود،و بايد پس از آن بدون نياز به بينهو شهود،هر گونه ادعائى مىكرد قبول نمايد.
ابن ابى الحديد مى افزايد:اين سخن صحيح و درستى است گرچه استادبصورت شوخى بيان نمود.
(شرح ابن ابى الحديد ج16 ص 284)
سرانجام سرنوشت فدك:
فدك در دست ابو بكر و عمر باقى ماند و به فاطمه عليها السلام و اولاد آن حضرت داده نشد!.
اما در زمان عثمان،بعضى معتقدند كه عثمان آن را بمروان بن حكم بخشيده است.
و اما پس از قتل عثمان و رسيدن خلافتبامام امير مؤمنان عليه السلام،در اينكه فدك در اختيار چه كسى بود در پرده ابهام است.بعضى معتقدند على(ع)آن را از دست مروان گرفت، زيرا آن حضرت در دومين روز خلافت طى يك سخنرانى فرمود تمام آنچه عثمان نابجا بخشيده گرفته،و به صاحبان آنها رد خواهم كرد.كه طبعا فدكنيز از اين موارد خواهد بود.
ولى بعضى ديگر معتقدند حضرت آن را پس نگرفت،و علت اين امر را جهات مختلفى ذكر كرده اند.و جمله:
«بلى كانت فى ايدينا فدك من كل ما اظلته السماء فشحت عليها نفوس قومو سخت عنها نفوس قوم آخرين و نعم الحكم الله»را دليل آن گرفته اند كه امام(ع)فدك را پس نگرفت.
در صورتى كه امام فدك را باز پس نگرفته باشد،علت اين مساله چنين به نظر مىرسد كه:
امام پس از رسيدن بخلافت،نخواسته عملى انجام دهد كه بخاطر بعضىخطور كند و يا جادستى براى كسى پيدا شود كه:
اعلام باز پس گرفتن اموال غصب شده و رد به صاحبانش مقدمه براى بدستآوردن چيزى بوده كه در زمان خلفاء مورد دعوا و گفتگو بود،و او براى اينكه فدكرا تصرف كند مساله باز پس گرفتن زمينها و مزارعى كه وسيله عثمان بخشيده شدهعنوان كرده است.لذا امام با بزرگوارى،از كنار اين مساله گذشته و از آن سخنى بميان نياورده است تا برساند كه ائمه براى گرفتن حقوق مردم،زمامدارىرا مىپذيرند نه براى حقوق شخصى!و طبعا فرزندان فاطمه(ع) نيز باين عمل راضىبودهاند.
شايد تعبيراتى كه از امام كاظم(ع)در اينمورد رسيده اشاره بهمين معنى باشد.
امام هفتم در پاسخ اين سؤال كه چرا على(ع)فدك را تصرف نكرد؟
مىفرمايد:
«لانا اهل البيت لا ياخذ لنا حقوقنا ممن ظلمنا الا هو(يعنى البارى عز و جل)و نحن اولياء المؤمنين انما نحكم لهم و ناخذ حقوقهم ممن ظلمهم و لا ناخذ لانفسنا»:
حق ما اهلبيت را از كسانى كه بما ظلم كردهاند جز خدا نمىگيرد،مااولياى مؤمنان هستيم، به نفع آنها حكم مىكنيم و حقوق آنها را از كسانى كهبآنان ظلم نمودهاند مىستانيم و براى خودمان در اين راه تلاش نمىكنيم(علل الشرايع باب العلل التى من اجلها ترك على فدكا.) .
اين فرموده امام مىرساند كه ائمه و رهبران الهى همواره در آن طريق درحركت و تلاشند كه حقوق مؤمنان است،اما در مورد حقوق شخصى خود كه ربطى با حقوق مؤمنان ندارد اقدام نميكنند و مساله فدك از اين قبيل بوده است.
بالاخره مروان فدك را بفرزندش عبد العزيز بخشيد،و پس از مرك او بارثبراى فرزندانش باقى ماند كه عمر بن عبد العزيز(يكى از فرزندانش)سهميه بقيه وراث را با خريد و بخشش، يكجا جمع نمود و بفرزندان فاطمه(ع)تحويل داد.
اما هنگامى كه يزيد بن عبد الملك بقدرت رسيد آنرا از اولاد فاطمه گرفتو همچنان در دستبنى مروان بود تا اينكه حكومتبه عباسيان منتقل گرديد.
ابو العباس سفاح آن را به«عبد الله بن حسن بن حسن»رد نمود.ولى ابو جعفرمنصور آن را پس گرفت،سپس مهدى عباسى آن را بفرزندان زهراء(ع)باز پسداد ولى هادى و هارون الرشيد آن را غصب نموده،تصرف كردند.
مامون آن را بفرزندان فاطمه(ع)بر گرداند و همچنان در دست فاطميينباقى بود تا اينكه متوكل گرفت و به عبد الله ابن عمر بازيار،بخشيد(كسى مىگرفتو كسى مىبخشيد فدك در يك جريان سياسى قرار گرفته بود).
در فدك 11 درختخرما بود كه پيامبر بدست خود غرس نموده بود،فرزندان فاطمه(ع) خرماى آنها را جمع مىكردند و هنگام حج بين،حاجيان تقسيم مىكردند،در برابر اين عمل، حاجيان هدايا برايشان مىبردند و اين موجب شده بود كه اموال فراوانى از اين طريق نصيبشان شود.
و آنگاه كه منتصر فرزند متوكل زمامدار شد فدك را گرفت و بفرزندانامام حسن و امام حسين(ع)باز پس داد.
بالاخره فدك در تاريخ بصورت يك جريان سياسى درآمده بود نه يك جريان حقوقى،و معيارى بود براى علاقه زمامداران به خاندان پيامبر.
در اين كشمكشها فدك از بين رفت و بصورت سرزمين خالى از اشجار در آمد.(اما فدك الان در چه حالى استبراى ما روشن نيست).
(به كتاب فدك(ملحقات)صفحات 184-196 نوشته باقر مقدسى مراجعه فرمائيد)
