توسعه روزافزون مشارکت
علاوه بر سیر رشد شتابنده افراد حاضر در زیارت اربعین، گستره زمانی مشارکت در این برنامه نیز رو به رشد بوده است؛ و تلاش برای محدودیت و بایکوت رسانهای آن در سطح جهانی نیز چندان موفق نخواهد بود. همچنین این رشد در جهت بسط امکانات زیرساختی نظیر ساخت موکبها و ... نیز مشاهده میشود.
بروز تعارض بین ایرانیها و عراقیها (علیرغم همبستگی و ارتباطات)
اشتیاق پذیرایی از زائران امام حسین (ع) در میان مردم عراق، سبب شکلگیری تعاملات گستردهای بین ایرانیها و عراقیها شده که برخی از این ارتباطات علاوه بر تکرار در اربعینها در باقی ایام سال نیز ادامه داشته و سبب شکلگیری رفت و آمدهایی از دو کشور و پذیرایی متقابل شده است. حتی عدهای به دنبال زمینهسازی برای شکلگیری ازدواج بین ایرانیها و عراقیها به منظور تقویت پیوند دو ملت میباشند. با این حال تفاوتهای جدی در سبک زندگی ایرانیها و عراقیها وجود دارد که میتواند بسترساز بروز تنشهای جدی باشد.
عقب ماندگی کشور عراق در توسعه، سبب شکلگیری برخی نگاههای تحقیرآمیز از سوی ایرانیها شده که برای طرف مقابل خوشایند نخواهد بود. البته رشد سریع اقتصادی عراق و توسعه آن، ممکن است در چند سال آینده این چرخه را معکوس نموده و به تشدید نارضایتی ایرانیها از حکومت خود منجر شود.
فرهنگ متفاوت پوشش ایرانیها و خودآرایی آنها بدون توجه به جدیت عراقیها در رعایت عفت در حریم حرمها، ممکن است چالشبرانگیز شود چنانکه در حال حاضر اعتراض برخی عراقیها را برانگیخته است. علاوه بر آنکه عدهای هر چند بسیار محدود درصدد سوء استفاده از موقعیت زمانی و مکانی این منسک برای رهایی از کنترلهای خانواده و محدودیتهای داخلی بوده و برخی رفتارهای جنسی نامتعارف را از خود بروز میدهند؛ و طبیعتاً با آشکار شدن دروغین بودن برخی ادعاهای زوجیت در نزد میزبانان عراقی، واکنشهایی برانگیخته خواهد شد. علاوه بر آنکه تمایل شدید مردان عراقی به زنان ایرانی (که نمونه آن در مشهد هویدا شده) ممکن است اتفاقاتی را رقم بزند که واکنش ایرانیها را به دنبال داشته باشد؛ و احتمال این گونه رفتارها با توجه به سوءاستفادههای اقتصادی آنان (مثل بالا بردن غیرمتعارف هزینه حمل و نقل) دور از انتظار نخواهد بود.
همچنین حضور فعال برخی نهادهای حاکمیتی ایرانی در عراق جهت توسعه زیرساختها یا مشارکت در تأمین امنیت و خدمات رفاهی و بهداشتی میتواند احساس استقلال عراقیها را مخدوش نموده و آنها را به واکنش وادارد. کما اینکه برخی جریانات عراقی در حال توسعه پیوند خود با سعودیها بوده و در این مسیر اقداماتی تحریکآمیز انجام خواهند داد.
در کنار این تعارضات محتمل بین ایرانیها و عراقیها، باید به احتمال تعارض بین فرهنگهای مختلف ایرانیانی که در عراق مجاور یکدیگر قرار میگیرند و نوع تعاملات با سایر ملل نیز توجه کرد. در این راستا باید به ریشههای تاریخی تعارض عرب و عجم و نهضت پردامنه شعوبیگری توجه نمود.
زنانه شدن اربعین و تبعات آن
با رشد امکانات رفاهی و تقویت امنیت عراق، حضور افراد به شکل خانوادگی رو به گسترش است و مطابق برخی آمارها در سال 1395، صد و پنجاههزار خانواده در مناسک اربعین عراق شرکت کردهاند. همچنین حضور زنان و دختران بدون همراه مرد نیز در حال گسترش است؛ و طبیعتاً با توجه به اشتغالات اجتماعی مردان و فراغت نسبی زنان، زمینه برای گسترش حضور آنها هموار است که البته شعارهای فمینیستی نیز تسهیلکننده این فضاست. این روند منجر به زنانه شدن مناسک اربعین و مسائل مربوط به آن خواهد شد.
برجسته شدن تمایز شیعه و سنی
اربعین ماهیتی شیعی داشته و برجسته شدن این اجتماع، تمایز شیعه و سنی را پررنگ تر خواهد نمود. خصوصا با توجه به مقایسههای ناروایی که بین اربعین و حج صورت گرفته و برای انتقاد از مدیریت حج، بر مدیریت شیعی اربعین تأکید میشود.
برانگیخته شدن حساسیت دشمنان شیعه
اجتماع اربعین یک نوع قدرتنمایی شیعه بوده و طبیعتاً دشمنان با توجه به این قدرتنمایی حساستر شده و سعی بر مقابله در آنها جدیتر خواهد شد. کما اینکه اجتماع میلیونی شیعیان در نیجریه، سبب ترس حاکمیت از قدرت آنها شده و به اقدامات خشن و سرکوب گرانه روی آوردند؛ و این ترس در بین سایر دشمنان ممکن است اتفاقات دیگری را رقم بزند.
رشد افراطگرایی شیعی
همگام با رشد افراطگرایی در بین اهل سنت و متناظر با آن افراطگرایی در بین شیعیان نیز در حال بسط و گسترش است؛ و با توجه به محدودیتها و کنترلها در داخل کشور، ایام پیادهروی اربعین فرصت مناسبی برای ظهور و فعالیت این گروهها به شکل علنی در داخل خاک عراق است که میتوانند با تبلیغ، بدنه اجتماعی خود را توسعه داده و ایدههایشان را فراگیر کنند.
انتقال میزبانی از عراقیها به ایرانیها
حضور گسترده ایرانیها در این زیارت علاوه بر آنکه در داخل کشور، ضرورت توسعه بعضی زیرساختها و امکانات را نمایان کرد، چالشهایی را نیز در توانایی میزبانی عراقیها ایجاد نمود و سبب هزینههای زیرساختی و حضور پررنگ شهرداری تهران و سپاه و ... در داخل خاک عراق شده است.
از سوی دیگر در اثر سرمایهگذاری گسترده برخی نهادهای ایرانی (تولیت اماکن مقدسه، بانکها و ...) و پذیراییهای لوکس و تجملگرا و اسرافکاری و خوشخوراکی برخی از ایرانیها، انگیزههای برخی از پذیرایی کنندگان عراقی را تضعیف نموده که در این صورت، نهادهای ایرانی روز به روز باید به حجم فعالیت خود بیافزایند تا نیازهای زوار تأمین گردد.
پررنگ شدن جنبه فراغتی
با گسترش امکانات رفاهی، از امکانات ارتباطی (مثل wifi رایگان) تا ساخت اماکن مجهز برای اقامت و اقسام پذیراییها، انگیزههای فراغتی برای حضور در این مراسم پررنگتر خواهد شد. خصوصاً با توجه به یکنواختی زندگی در بستر مدرنیته که هر نوع تنوعی را جذاب میکند؛ در این صورت برنامه پیادهروی اربعین ممکن است، نوعی ورزش تلقی شود؛ و سختیهای مسیر نیز به مثابه سختیهای بیابانگردی و تجربهای جدید شمار آید. سیگار و قلیان کشیدن گسترده ایرانیها در عراق برخلاف عادات زندگی آنها در ایران از نشانهها و نمونههای روند فراغتی پیادهروی اربعین است.
گسترش تعامل بین شیعیان
با گسترش اجتماع اربعین، حضور ملیتهای مختلف در آن نیز روند رو به رشدی را طی کرده است به گونهای که در اربعین سال 1438 ه.ق، مطابق برخی گزارشها بیست ملیت مختلف در این اجتماع حضور داشتهاند. اگرچه این اجتماع زمینه مناسبی برای تعامل و ارتباط بیشتر با سایر شیعیان شده است اما ممکن است چالشهایی نیز ایجاد نماید. به عنوان مثال دولت آذربایجان برای ممانعت از تعامل مردم کشورش با سایر شیعیان، بر حجم محدودیتها میافزاید که این امر میتواند به تعارض مردم و دولت این کشور بیافزاید و برخی تعارضات دیپلماتیک را هم شکل دهد.
نمایان شدن تعارضات بین شیعیان
با اجتماع تمام شیعیان در یک برنامه، تعارضات درونی آنها نیز نمایان خواهد شد. حضور طیفهای مختلف از جریان شیرازی تا طرفداران صدر و شیعیان دوست دار انقلاب در کنار یکدیگر تفاوتها را نمایان خواهد نمود؛ و این تفاوتها ممکن است به سمت انشقاق و نزاع کشانده شود.
سادهسازی کنشهای دینی
در زمانی که پیادهروی بین نجف و کربلا، فعلی مختص علما و فضلا بوده است، طبیعتاً سطح معنایی پررنگی در این حرکت قابل مشاهده بوده است؛ اما با افزایش گستره آن، از سطح معنایی کاسته خواهد شد. نظیر همان اتفاقی که در اعتکاف رخ داده است. این اتفاق به فستیوال شدن و خالی شدن حرکت اربعین از معنا منجر خواهد شد و جنبه یادآوری سوگ و حماسه آن تضعیف خواهد شد که این خطر ضرورت تقویت و تأکید بر جنبه معنایی را نمایان میسازد.
چالش هویت ملی برای شیعیان غیر ایرانی
اجتماع اربعین سبب تقویت هویت مذهبی شیعه میگردد؛ و این اتفاق در بین شیعیانی که هویت ملی آنها تعارض جدی با هویت مذهبی دارد، تبعاتی به دنبال خواهد داشت؛ و ممکن است منجر به چالشی شده که خود را در بین سه راه مخیر ببینند. 1. مهاجرت از کشور برای تمسک بهتر به هویت مذهبی، 2. انزوای در جامعه خود 3. بروز رفتارهای شورشی در کشوری که حاکمیت غیر مذهبی دارد. بخش عمدهای از این تعارضات نیز در اثر مشاهده ایرانیان ایجاد خواهد شد. کسانی که روحیه انقلابی داشته و شعار مرگ بر مستکبران و سلاطین برای آنها بسیار عادی بوده و از سویی نیز مناسکی چون دعای ندبه و کمیل و ... در بین آنها پررنگ است؛ و مشاهده این خصال برای شیعیان سایر کشورها، علیرغم جذابیتها، چالشهایی در پی خواهد داشت.
گسترش سفر شیعیان به ایران
برخی زائران غیر ایرانی اربعین از فرصت سفر خود استفاده نموده و پس از زیارت امام حسین (ع) عازم زیارت گاههای ایران میشوند. به عنوان نمونه حضور شیعیان پاکستان بعد از اربعین در ایران بسیار گسترده شده و سعی میکنند سفر خود به عراق را با سفر به مشهد و قم تکمیل نمایند.
گسترش پیادهروی زیارت امام رضا (ع)
با الگوگیری از خصیصههای فرهنگی پیادهروی اربعین، پیادهروی برای زیارت امام رضا (ع) نیز در حال گسترش است؛ و پس از برنامه بیستم ماه صفر، اجتماعی در انتهای ماه صفر نیز شکل میگیرد. در این ایام عدهای از ایرانیها تلاش میکنند فرهنگ میزبانی عراقیها را به نوعی تقلید و بازسازی نمایند.
تغییرات فرهنگی ایران و عراق
اگر چه برخی خصیصههای مثبت فرهنگی بین ایرانیها و عراقیها منتقل میشود که نمونه آن را میتوان در برپایی موکبها مشاهده نمود، اما انتقال رذایل اخلاقی با توجه به تفاوتهای فرهنگی نیز قابل توجه است. نمونه روشن آن پذیراییهای مسرفانه و متبرجانه ایرانیهاست که در بین عراقیها تأثیر گذاشته است؛ و ممکن است در سبک پوشش، گفتار و ... نیز شاهد تحولاتی باشیم.
تغییر شکل مناسک
اگر چه شکل مناسک زیارت اربعین تقریباً منضبط بوده و عموماً به صورت پیادهروی مشاهده میشود، اما نزدیک شدن زمان اربعین به فصول گرم سال میتواند منجر به تغییر زمان پیادهروی از روز به شب شده که در این صورت زمان طولانیتر اقامت در موکبها، اجتماع انبوه در تاریکی شب چالشهایی به همراه خواهد داشت. همچنین اقدامات برای اخذ مجوز حضور خودروهای ایرانی در عراق نیز میتواند مسائلی متعاقب این گونه سفرها به دنبال داشته باشد.
سخن نهایی
حاصل آنکه اجتماع عظیم اربعین اگرچه ظرفیتی بینظیر برای نمایش قدرت و همبستگی شیعه در جهان به شمار میرود اما سوء مدیریت و عدم برنامهریزی هدفمند برای آن موجب بروز چالشهای بزرگ فرهنگی خواهد شد. بر این اساس ضروری است تا با پژوهشهای دقیق، اصولی و به دور از تعصب، ماهیت این همایش و چالشهای احتمالی پیش روی آن واکاوی شود؛ و با مدنظر قرار دادن منویات مقام معظم رهبری راهبردها و راهکارها در سطح عالی نظام معین و اجرا شود. همچنین در سطح استانی، یک مدیریت منسجم و دقیق برای نظارت بر روند موجود و جلوگیری از انحرافات و اختلافات احتمالی طراحی شود.
آینده اربعین
یادداشتی از وحید نجفی-پژوهشگر موسسه مطالعاتی صراط مبین
یکی از راههای گمانه زنی درباره آینده یک مساله، شناسایی روندهای حاکم بر آن است که در شکل گیری آینده موثر است. از این رو روندهای موثر در پیاده روی اربعین را به اختصار بر می شماریم.